Sara Berbel e Carme Porta. Artigo tirado de SinPermiso (aquí). Sara Berbel é doutora en Psicoloxía Social. Carme Porta é experta en comunicación e editora. Tradución  revolta entre a mocidade.
Ás persoas de esquerda táchasenos con frecuencia de utópicas. A expresión non se utiliza en relación á fermosa definición da palabra utopía senón que moi a miúdo destila un ton acusatorio, reprobatorio ou mesmo despreciativo. A causa é que desde a esquerda ofrécense propostas que chocan coa unilateralidade do pensamento único, co que usualmente se considera a "orde natural" das cousas. O natural na nosa sociedade é aquilo que cremos que sucedeu sempre, fenómenos tales como a pobreza, a desigualdade entre clases sociais, a desigualdade entre homes e mulleres, a heterosexualidade hexemónica, etc. E, con todo, quen senón a esquerda logrou subvertir os conceptos e as políticas derivadas para avanzar en enormes cambios sociais? Quen imaxinou o concepto de igualdade en sociedades desiguais desde tempos inmemoriais, quen deseñou leis a favor das mulleres para lograr a igualdade, quen soñou sequera cun matrimonio para as persoas homosexuais, quen puxo as bases filosóficas e políticas para a desaparición da pobreza?
Coas políticas de rendas ocorre exactamente o mesmo fenómeno. Dotar á poboación traballadora de recursos suficientes para garantir a súa autonomía choca frontalmente cos intereses dos grupos de poder, quen teñen moi claro o obxectivo de gañar a calquera prezo sen importar demasiado as condicións a que quedan sometidos os demais debido ás súas ímprobas ganancias. De modo que se esgrime o argumento de "utópicas" para as persoas que defendemos unha renda que garanta o dereito á existencia dos seres humanos polo só feito de selo, coa intención de deslexitimar e neutralizar as nosas argumentacións. No entanto, as rendas que as políticas progresistas foron implantando no noso país (subsidio de desemprego, renda mínima de inserción, renda de suficiencia) mostraron a súa capacidade de preservar, polo menos, de situacións de extrema pobreza ás persoas con menos recursos e manter un mínimo de cohesión social que a retirada desas políticas nestes momentos está a destruír.
As autoras deste artigo defendemos a necesidade e viabilidade dunha renda básica de cidadanía, unha renda universal que, como o resto de servizos universais que aplicaron as sociedades socialdemócratas, dote ao noso país dun verdadeiro estado do benestar. É por iso que vemos con simpatía a reclamación dunha renda garantida de cidadanía (RGC) que, sen alcanzar os beneficios que unha renda universal achegaría, non deixa de ser un paso importante na erradicación da pobreza no noso país.
Risco de exclusión social e pobreza
O Estado español é o segundo país da zona euro con persoas en risco de exclusión social ou de pobreza, tan só superado por Grecia. A Comisión Europea considera que este tipo de situación dáse en tres casos fundamentalmente: cando non se alcanza un nivel mínimo de ingresos a pesar de recibir todas as transferencias do Estado (subvencións ou axudas), cando o desemprego de longa duración se converte en estrutural en grande parte dos membros da familia e cando existe un risco de privación material severa (por exemplo, non poder pagar as facturas ou non poder manter a calefacción no fogar).
Talvez convén lembrar que a exclusión social non é un proceso inevitábel senón que é o resultado de determinadas políticas que conducen a un proceso de segregación social da que son vítimas algunhas persoas e grupos sociais. Trátase dun fenómeno inherente ao sistema económico e social do capitalismo que vai máis lonxe do concepto clásico de pobreza xa que as desigualdades que xeran exclusión son diversas (non se trata só da diferenza nos recursos económicos) e aliméntanse as unhas ás outras, como podemos comprobar na estreita relación entre a precariedade laboral ou o desemprego e a dificultade de acceder a unha vivenda e viceversa, por pór un exemplo (Subirats, 2004) [1]. As desigualdades xeradas por esta segregación social orixínanse, principalmente, por unha distribución desigual do traballo e os recursos económicos, a partir da redistribución que fan os gobernos despois da recadación de impostos e a súa dedicación a prestacións sociais e servizos públicos. Non podemos esquecer tampouco as eleccións interesadas dos gobernos en canto a grupos de privilexiar coas súas políticas económicas, opcións que non adoitan designar ás persoas con máis dificultades nin aos grupos sociais aos que estas pertencen, obviamente. Neste contexto, é importante sinalar que as políticas de rendas que defendemos neste artigo non poden por si soas, de maneira illada, producir unha igualación significativa dos recursos das persoas nin erradicar as desigualdades (e aínda menos unha renda garantida por si mesma) mais si son paliativas e a miúdo preventivas dalgúns dos temíbeis efectos da desigualdade.
A precariedade laboral, o menor poder adquisitivo, a maior asunción das responsabilidades familiares e o escaso acceso a cargos de decisión fai das mulleres un grupo social (utilizaremos este termo a efectos de intelixibilidade, a pesar de que as mulleres son máis da metade da poboación) que acumula máis factores de exclusión social, independentemente da súa intensidade. Como sinala a ONU nos seus informes, a pobreza é feminina xa que sete de cada dez pobres que hai no mundo son mulleres. O xénero resulta, por tanto, determinante, á hora de falar da exclusión social xa que é un elemento estruturador da sociedade en todos os seus ámbitos: económico, social, relixioso e político.
A todo iso debemos engadir a falta de desenvolvemento dos dereitos amparados pola lexislación. As políticas de mulleres desenvolvéronse de forma desigual no territorio do estado español, tardouse anos en ter unha lexislación específica que permitise desenvolver os dereitos básicos e non se aplicou con igual decisión nas diferentes comunidades autónomas (e nacionalidades históricas) e, unha vez tivemos instrumentos válidos para tirar adiante, con decisión, estas políticas, atopámonos nunha situación de recortes de dereitos e políticas que nos sitúan, de novo, como cidadás de segunda, incapaces de tomar decisións por nós mesmas se non é coa mediación do estado (como pasa co tema do dereito ao propio corpo). A marcha atrás das políticas de mulleres profunda moito máis nas desigualdades de base.
Cataluña non é unha excepción nesta análise. No noso país máis dunha cuarta parte da poboación está xa instalada na pobreza, e esta cifra vai, lamentabelmente, avanzando. Ademais, o risco de pobreza (ou situación de pobreza) ten máis incidencia entre mulleres (43,5%) que entre homes (39,8%) e moi especialmente cando as mulleres teñen máis de 65 anos, etapa en que aumenta moi significativamente. Ademais das mulleres maiores, o seguinte colectivo con máis risco de pobreza e vulnerabilidade é o das mulleres que encabezan familias monoparentais con fillos e fillas ao seu cargo ou outras persoas dependentes, que supoñen un 48% do total.
Tampouco nas condicións laborais as mulleres saen mellor paradas. O laño salarial afecta no noso país ás mulleres cunha diferenza de 19 puntos porcentuais de media, en todos os estratos sociais e económicos; é dicir, as mulleres sempre cobran menos que os homes, sexan caixeiras nun supermercado ou directivas nunha gran empresa. Por outra banda, máis do 80% dos contratos definidos como a tempo parcial están destinados a mulleres, coa diminución de soldo e prestacións sociais que comportan. Tampouco axuda o feito de que as mulleres se concentren nun abanico reducido de profesións (aquelas que se chaman profesións feminizadas) con menor prestixio, recoñecemento e menores soldos, situación que contribúe ao seu menor nivel adquisitivo e, en consecuencia, a un maior risco de pobreza.
Outros aspectos que tamén inflúen no seu nivel de vulnerabilidade social son a falta de recoñecemento económico e social do traballo doméstico e de coidado que elas realizan de forma abrumadoramente maioritaria, a falta de antigüidade nos lugares de traballo (un 23% de dóeslles levan menos dun ano no seu traballo actual) ou as súas dificultades para alcanzar postos de decisión (só hai un 12% de mulleres nos consellos de administración das grandes empresas).
Por todas estas circunstancias, tal como sinala a filósofa Marta Nussbaum, é necesario aplicar as teorías da xustiza, con frecuencia demasiado abstractas, ao mundo concreto e ás súas necesidades máis urxentes, tentando evitar as formas máis graves de vulnerabilidade. É desde esta perspectiva desde a que pensamos que unha Renda Garantida de Cidadanía pode contribuír a diminuír os efectos da precaria situación laboral e social en que se atopan as mulleres con menos recursos e reducir, en consecuencia, un nivel de pobreza que a día de hoxe resulta intolerable na nosa sociedade.
Recortes no estado do benestar
As mulleres somos as grandes afectadas dos recortes, xa que non só se recortan os nosos dereitos senón tamén aqueles servizos públicos que nos proporcionaba o incipiente Estado Catalán do Benestar e que nos permitía optar a unha vida cunha certa liberdade de opción. Unha liberdade que contiña límites claros debido a que as políticas de igualdade de oportunidades, a pesar dos avances, aínda non consolidaran os seus obxectivos.
De feito, as políticas de mulleres e a lexislación que desenvolvía o que as nosas leis básicas (Estatuto e Constitución) recollen: o dereito á igualdade de oportunidades e a non discriminación, están aínda na súa infancia á hora de conseguir os seus obxectivos. Apenas levamos 20 anos comezando (primeiro timidamente e logo de forma máis audaz) a desenvolver os dereitos reais das mulleres, os dereitos reivindicados e os que abren a porta para opcións libres, tentando romper os límites sociais, económicos, políticos que o patriarcado e o capitalismo nos impoñen. Son límites case imperceptíbeis para moitos e dunha cotidianidade horríbel para a maioría.
Esta cotidianidade e naturalización levounos a un mercado de traballo claramente segregado. As mulleres accedemos, de forma xeral e maioritaria, a postos laborais que significan unha extensión do noso traballo no ámbito familiar: o coidado e atención ás persoas. Desde a traballadora familiar até a catedrática universitaria, de forma xeral o noso papel laboral está claramente dirixido a atender, educar, coidar, curar... os sectores onde temos unha presenza máis clara son: educación, saúde e servizos sociais. Segue habendo sectores onde nos é vetado claramente o acceso, as profesións altamente masculinizadas cunha presenza simbólica ou inexistente de mulleres e con dificultades sociais, económicas e técnicas para acceder.
Este feito en si mesmo non sería negativo se non fose acompañado dunha xerarquía no valor do traballo, o ligado ao "mundo feminino" e, por tanto, ao ámbito privado, ao rol social que nos outorga o patriarcado, onde os valores masculinos, do "mundo masculino", a medida do home ten un valor absoluto. Por tanto, a pesar de ser imprescindíbeis para o funcionamento social e o sostemento da vida, os "traballos femininos" teñen menos valor no mercado laboral, á vez que o coidado e atención das persoas no ámbito privado e a familia non teñen valor social nin económico.
A base da desigualdade no mercado laboral é o rol atribuído ás mulleres no ámbito do coidado das persoas e o traballo doméstico que se traduciu nunha dicotomía social: traballo asalariado vs. traballo doméstico. Esta sociedade atribúenos ás mulleres, como un feito normal e de índole natural, o traballo asociado ao coidado, educación e desenvolvemento das persoas da nosa contorna, sempre de forma altruísta e entregada e sen un valor económico.
En momentos de crises, "o natural" pois, é volver ao sitio que a sociedade nos atribúe, ao ámbito privado, onde se invisibiliza a nosa achega social e económica. Estudos económicos dan un valor económico ao traballo doméstico, como o publicado en Catalunya polo Institut Català de Dóeslles, realizados antes desta recesión económica, evidencian que o tempo dedicado polas mulleres ao traballo doméstico e de coidados, diariamente, é do 68'8% mentres que os homes dedican o 66'6% ao traballo de mercado e esta porcentaxe é maior durante a idade adulta -a idade de promoción profesional no mercado de traballo-. Segundo o citado estudo, "O valor monetario da produción doméstica de Catalunya no ano 2001 segundo o método baseado no input foi de 73.850,40 MEUR". Así pois estamos a falar da columna vertebral do Estado do Benestar que se acomoda nas costas das mulleres.
A sociedade civil farta: Novas propostas
Hai uns meses diferentes persoas e entidades de diversos ámbitos de traballo e sensibilidades estiveron traballando no contido e a posta en marcha dunha nova iniciativa lexislativa popular: A Renda Garantida Cidadá.
A Renda Garantida Cidadá (en diante RGC) é unha prestación económica para asegurar que todo o mundo teña uns ingresos económicos por encima do limiar da pobreza. Non se trata, por tanto, dunha renda incondicional nin universal, senón que está condicionada ao feito de non dispor de ingresos económicos superiores aos mínimos garantidos para vivir.
A proposta desenvolve o artigo 24.3 do Estatut de Catalunya, (un estatut referendado o 2006 pola cidadanía de Cataluña). Nos 6 anos de vixencia do estatut, nin o Govern nin o Parlament desenvolveron a proposta, mentres se desenvolvía unha crise que está a afectar de forma grave á poboación, tal como debullamos en parágrafos anteriores. Devandito artigo recolle que "as familias ou persoas en situación de pobreza teñen dereito a acceder a unha Renda Garantida Cidadá que lles garanta unha vida digna" e neste sentido, a comisión promotora da ILP [3] desenvolveu unha proposta que recolle:
o dereito subxectivo da renda (RGC).
o carácter incondicional da RGC, dereito universal de todos os cidadáns e cidadás de Catalunya, non condicionado a disponibilidades orzamentarias nin á obrigación de participar en accións de inserción social e laboral.
a cantidade (7.967,7 € ao ano).
o carácter indefinido para as persoas en situación de pobreza.
os requisitos para acceder á RGC (residencia legal, maioría de idade, situación económica...)
Beneficios dunha RGC para as mulleres
A RGC tería uns efectos favorábeis para todos aqueles colectivos afectados por situacións de pobreza, precariedade laboral e desemprego, en definitiva para todos aqueles que viven nunha situación de grande inseguridade económica e vital. De acordo ás análises realizadas anteriormente parece evidente que as mulleres, simplemente polo feito de selo, teñen un risco específico de exclusión social. Por iso unha RGC sería especialmente adecuada para elas. Resulta de vital importancia traballar pola súa suficiencia económica e a súa empoderamiento con tal de conseguir unha ruptura coa exclusión social en calquera dos seus ámbitos.
Isto significa traballar para a integración das mulleres como seres humanos de pleno dereito na sociedade. Naturalmente, as primeiras medidas que se deben tomar son aquelas destinadas a cubrir as necesidades materiais básicas e esenciais dunha maneira universal e gratuíta, é dicir, o acceso á educación e á sanidade públicas, o acceso á vivenda e o acceso ao traballo remunerado.
A vantaxe das medidas económicas tales como unha RGC é que non só palía as situacións de extrema vulnerabilidade senón que avanzan no empoderamento das mulleres e no seu recoñecemento social como cidadás de pleno dereito. A RGC dotaría de autonomía económica ás mulleres en risco de exclusión e, por tanto, de instrumentos para optar a decisións máis libres. A pobreza económica e a invisibilidade social fixeron que as mulleres non teñamos liberdade real de opción na vida e aumentasen as desigualdades.
Unha RGC outorga, de entrada, unha seguridade material, mais ao mesmo tempo contribúe a paliar os efectos do paro e reducir a precariedade laboral ao dar unha certa marxe de elección ás mulleres traballadoras sobre o seu futuro inmediato. Por outra banda, ao tratarse dunha renda persoal, avanza na visualización das mulleres dentro da estrutura familiar tradicional, onde a miúdo non llas ten en conta en termos económicos. Por todas estas razóns consideramos imprescindíbel o desenvolvemento e aplicación sen máis dilacións dunha RGC en Cataluña tal como a defíne o noso Estatuto. As mulleres en situación de pobreza non poden esperar máis.
Cara a unha Renda Básica Universal
Os beneficios dunha RGC para a sociedade e, en especial para as mulleres, son evidentes mais, ao noso entender, son só un paso cara a un dereito que debería ser universal e incondicional: a Renda Básica Universal, os beneficios da cal foron analizados de forma ampla por outros autores en Sin Permiso, pero que cremos cabe destacar aquí. Os puntos en común entre ambas as propostas son evidentes, aínda que unha renda básica é universal, incondicionada e permanente ao longo da vida. A RGC sería, por tanto, un primeiro paso cara ao noso obxectivo. Trátase de avanzar na mesma dirección e poder proporcionar unha vida digna, con dereito ao traballo, si, mais sobre todo con dereito á vida, para todos os seres humanos.
NOTAS:
[1] Para profundar neste aspecto pódese consultar a: Joan Subirats (2004). Pobreza y exclusión social: Un análisis de la realidad española y europea. Barcelona, Fundació A Caixa.
[2] Carrasco, Crsitina; Serrano, Mónica. Cuenta satélite de la produción doméstica de los hogares de Catalunya 2001. Colección estudis. Institut Català de Dóeslles . Xuño 2007.
[3] Composta por José María Alvarez Suarez, Josep Bel Gallart, Luís Branco Maldonado, Jaume Botey Vallés, Sara de la Vega Molina, Alberto Escofet Sánchez, María Neves Escofet Sánchez, Carmen Espinosa Antón, Carme Fontes Alberola, Antonio Fortes Esteban, Joan Carles Galego Herrera, Sixto Garganté Petit, Josep María Gasch Riudor, Joan Godayol Colom, María do Pilar Malla Escofet, Patrizia Manzo Apice, Carmen Laura Mariño Avella, Ramón Masqué Vergara, Josep Montoya Barberà, Arcadi Oliveres Boadella, Mireia Perarnau Pericas, Eva María Piñeiro Sánchez, Jesús Praza Lozano, Carme Porta Abad, Sergi Raventós Panyella, Diego Jesús Rejón Bayo, Hector Sánchez Mira, Lida Santos Arnau, Diosdado Toledano González, Armando Rafael Varo González.
Nenhum comentário:
Postar um comentário