Porque traballamos tanto se é o século XXI?

Owen Hatherley. Artigo tirado de SinPermiso (aquí) e traducido por Revolta Irmandiña.  Owen Hatherley, afiado crítico de arquitectura e urbanismo, é autor de Militant Modernism (Zero Books, 2009); A Guide to the New Ruins of Great Britain (Verso, Londres, 2010) e Uncommon (Zero Books, 2011) sobre o grupo "pop" británico Pulp.

Se hai algo no que practicamente coincidían outrora todos os futurólogos, é que no século XXI habería moitísimo menos traballo. Que pensarían, de saber que en 2012 a xornada laboral de 9 a 5 converteuse en algo máis parecido a de 7 da mañá a 7 da tarde? Seguramente botarían unha ollada en torno súa e verían como a tecnoloxía tomaba o control en moitas profesións nas que anteriormente se necesitaba unha inxente man de obra, contemplarían o aumento da automatización e a produción en masa, e preguntáronse, por que pasan doce horas ao día en tarefas de pouca filfa?

Trátase dunha cuestión á que non responden adecuadamente a dereita ou a esquerda oficial. Aos conservadores sempre lles gustou pontificar acerca da virtude moral do traballo duro e boa parte da esquerda, concentrada nos terríbeis efectos do desemprego masivo, ofrece comprensibelmente "máis empregos" como solución principal á crise. Anteriores xeracións atoparían isto perdidamente decepcionante.

En case todos os casos, os utopistas, socialistas e demais futurólogos crían que o traballo acabaría por quedar case abolido sobre todo por unha razón: poderiamos deixar que o fixesen as máquinas. O pensador socialista Paul Lafargue escribiu no seu breve tratado mordazmente titulado O dereito á preguiza (1883):

"As nosas máquinas, con alento de lume, con brazos de incombustíbel aceiro, con marabillosa fecundidade inesgotábel, executan con docilidade por si mesmas o seu sacro labor. E no entanto, o xenio dos grandes filósofos do capitalismo segue estando dominado polos prexuízos do sistema salarial, a peor das escravitudes. Non comprenden aínda que a máquina é a salvadora da humanidade, o deus que redimirá ao home de alugarse para traballar, a divindade que lle outorgará lecer e liberdade".

Óscar Wilde estivo evidentemente de acordo: no seu ensaio de 1891, A alma do home baixo o socialismo, desdeña "o disparate do que hoxe se escribe e di acerca da dignidade do traballo manual", e insiste en que "o home está feito para algo mellor que repartir roña. Todo o traballo desa laya debería realizalo unha máquina". Deixa ben claro o que quere dicir:

"A maquinaria debe traballar para nós nas minas de carbón, e ocuparse de todos os servizos sanitarios, e ser fogonero dos vapores, e limpar as rúas e levar mensaxes os días de choiva e realizar todo o que sexa tedioso ou penoso".

Tanto Lafargue como Wilde sentíronse arrepiados de darse conta que, só vinte anos despois, o traballo manual mesmo converteríase en ideoloxía dos partidos laboristas e comunistas, que se dedicaron a glorificarlo en lugar da abolilo.

Nisto tamén, con todo, a idea consistía en que finalmente quedaría substituido. Tras a Revolución Rusa, un dos grandes defensores do culto ao traballo foi Aleksei Gastev, un antigo metalúrxico e dirixente sindical que se converteu en poeta, publicando antoloxías de títulos como Poesía da planta de produción. Converteuse no entusiasta principal do taylorismo, a técnica norteamericana de xestión habitualmente criticada pola esquerda por reducir ao traballador a unha simple peza da máquina, dirixindo o Instituto Central do Traballo, con patrocinio do Estado. Cando lle preguntou por iso o esquerdista alemán Ernst Toller, Gastev contestou: "Temos a esperanza de que grazas aos nosos descubrimentos cheguemos a un estadio no que un traballador que antes traballaba oito horas en determinado emprego só teña que traballar dous ou tres". Nalgún momento da cadea isto quedou esquecido en beneficio dos supermusculosos estajanovistas que executaban proezas sobrehumanas de extracción de carbón.

Os teóricos industriais norteamericanos, por raro que pareza, parecían compartir a visión socialista. Buckminster Fuller, o deseñador, enxeñeiro e polifacético sabio norteamericano, declarou que a "ecuación industrial", é dicir, o feito de que a tecnoloxía faculta á humanidade para facer "máis con menos", pronto eliminaría a noción mesma de traballo por completo. En 1963 escribiu: "[D]entro dun século, a palabra 'traballador' non terá ningún significado actual. Será algo que haxa que mirar nun dicionario de principios do século XX". Se iso resultou certo do últimos dez anos, foino só no sentido de "hoxe en día somos todos de clase media" do Novo Laborismo, non no sentido de eliminar de verdade o traballo de pouca sonada, ou a división entre traballadores e propietarios.

As sondaxes levan mostrando desde fai moito que a maioría dos traballadores pensan que os seus empregos son irrelevantes, e botando unha ollada ás disputadas vacantes da oficina de emprego media -persoal de oficinas de atención telefónica ao cliente, arquivista e, sobre todo, as diversas tarefas da industria de servizos- é difícil non estar de acordo.

Con todo, a visión utópica da eliminación do traballo industrial pasou de moi diversos modos a mellor vida. Na última década, as acerías de Sheffield producían máis aceiro que nunca cunha mínima fracción da súa antiga man de obra; e os portos de colectores de Avonmouth, Tilbury, Teesport e Southampton desfixéronse da maioría dos estibadores, mais non da tonelaxe.

O resultado non foi que os estibadores ou traballadores siderúrxicos vísense libres, tal como dixese unha vez Marx, para "cazar pola mañá, pescar pola tarde e dedicarse á crítica despois de cear". Pola contra, víronse sometidos ao oprobio, a pobreza, e a incesante preocupación de buscar outro emprego que, caso de conseguirse, podía ser inseguro, mal pago, non sindicalizado, no sector servizos. Na presente era do traballo eventual, esta é practicamente a norma, de modo que a idea do emprego seguro, cualificado e o orgullo no traballo non parecen tan horríbeis. No entanto, o movemento obreiro consagrouse noutro tempo á abolición última de todo traballo de pouca entidade, tedioso, esgotador. Dispomos das máquinas para convertelo hoxe en realidade, pero carecemos da vontade.