Socialismo e filosofias

Mario Bunge. Artigo tirado de Sin Permiso (aquí) e traducido por À Revolta entre a mocidade. Mario Bunge é o máis importante e internacionalmente recoñecido filósofo hispanoamericano do século XX. Físico e filósofo de saberes enciclopédicos e permanentemente comprometido cos valores do laicismo republicano, o socialismo democrático e os direitos humanos, son memorábeis as súas devastadoras críticas das pretensións pseudocientíficas da teoría económica neoclásica ortodoxa e da psicanálise "charlacanista".

" ...o socialismo proponse pór en práctica a fermosa consigna da Revolución Francesa de 1789, que até agora non pasou de ser aspiración: Liberté, égalité, fraternité. (...) o socialismo auténtico, a diferenza do nominal e do ditatorial, combina a democracia coa cooperación e coa liberdade para pensar e actuar en proveito de todos excepto os parásitos. Realiza así as aspiracións dos filósofos máis avanzados da Ilustración: Holbach, Diderot e Helvétius."

Os plurais que figuran no título lémbrannos que hai máis dun socialismo e máis dunha filosofía. En efecto, os idearios e movementos chamados "socialistas" van do socialismo liberatario ao ditatorial. Coa filosofía ocorre outro tanto: hainas claras e serias como a aristotélica, claras e baleiras como a de Wittgenstein, confusas mais cun grau de verdade, como o materialismo dialéctico, e herméticas e ridículas como o existencialismo.

O título desta nota expón un segundo interrogante: que relación pode haber entre un  movemento político, coa súa ideoloxía concomitante, e unha doutrina que trata de ideas máis ben abstractas, como as de ser e devir, argumento válido e falacia, coñecemento e erro, ben e mal? O liberal clásico e o socialista libertario negarán que haxa tal relación, mentres que o socialista autoritario esixirá a subordinación da filosofía á súa ideoloxía.

O típico profesor de filosofía, que non se arrisca pensando nin actuando, pronunciarase pola neutralidade cando goce de liberdade, e polo partidismo máis servil cando así llo esixa quen lle paga. En cambio, o filósofo auténtico, o que prefire abordar problemas novos a ensinar solucións envellecidas, atreverase a pensar na relación entre filosofías e políticas, porque é un problema tan descoidado como importante para ambos os termos da relación de marras.

Entre nós, só José Ingenieros se atreveu a abordar este problema: fíxoo en Emilio Boutroux y la filosofía universitaria en Francia (Buenos Aires: Cooperativa Editorial Limitada, 1923). Este libro, que o converteu no precursor mundial da socioloxía da filosofía, apareceu ao mesmo tempo que emerxeu a "reacción antipositivista", encabezada en Buenos Aires por Coriolano Alberini, discípulo do neohegeliano Giovanni Gentile, colaborador de Mussolini e ministro do seu goberno.

(En realidade, chamouse "antipositivismo" á reacción contra o cientificismo, ou sexa, o programa de Condorcet e outros ilustrados, de abordar todos os problemas do coñecemento con axuda do método científico. Desde 1960, o anti-cientificismo é parte non só das ideoloxías dereitistas como a de Hayek, senón tamén do pseudo-esquerdismo que nos chega de París, o que non entende que a política sen ciencia social é improvisada e por tanto irresponsábel e condenada ao fracaso. Isto mostrárono tanto a tráxica aventura boliviana do Che como as custosas "revolucións" de Mao no poder.)

Por algo, Ingenieros foi un dos primeiros socialistas arxentinos e o fundador da Revista de filosofía, así como o primeiro expositor en francés e español da psicoloxía científica (biolóxica e experimental) e un dos críticos máis elocuentes da psicoloxía acéfala e especulativa que aínda predomina no país baixo a protección das filosofías anticientíficas e pseudofilosofías que se ensinan nas nosas facultades de humanidades e ciencias sociais.

Quedamos, pois, en que a política e a filosofía están relacionadas entre si. Esta non é novidade para un marxista, quen ve intereses económicos e contradicións dialécticas en todas partes. E debese ser obvia para quenquera que se poña a pensar nos supostos filosóficos da acción política, sexa contenciosa ou administrativa.

Practícase unha filosofía realista, e non irrealista, cando se admite que o que se aspira a construír, cambiar ou gobernar existe ou pode existir realmente; ése materialista, e non espiritualista, cando se sobre-entende que non hai ideas fóra de cerebros, e cando se admite que o primeiro que hai que facer para sobrevivir é obter medios de sustento e protección; e ése humanista e non nihilista, deontoloxista nin utilitarista, cando se procura o ben alleo ademais do propio.

Cos valores sucede outro tanto: Os valores filosóficos como a verdade, o ben e a xustiza, son os máis sensíbeis á política. Baste lembrar a mentira nobre ou "razón de Estado"; o nihilismo moral que preconizaba Nietzsche; a equiparación utilitaria de verdade con eficacia e do ben coa utilidade; e a afirmación de Hayek, de que a xustiza social é un espellismo. 

En suma, todo político filosofa, aínda que case sempre o fai tácitamente e ás veces toma meras parvadas por verdades profundas, como o meu primo Manolito quen, á idade de dez anos, anunciou que certo escuro escriba catalán [Eugenio D'Ors], que publicaba baixo o pseudónimo Xenius, era máis intelixente que Platón porque el, Manolito, entendia o a Platón, mais  non o Xenius. 

Porén non divaguemos: vaiamos dereito ao gran, que é o problema da relación entre socialismo e filosofía. Polo momento de que clase de socialismo estamos a falar? De todo ideario ou movemento que se propoña favorecer aos de abaixo, substituído a explotación pola cooperación, o privilexio pola xustiza social e a opresión pola participación.

Ironicamente, o socialismo proponse pór en práctica a fermosa consigna da Revolución Francesa de 1789, que até agora non pasou de ser aspiración: Liberté, égalité, fraternité. Os socialistas mornos ou nominais, do mesmo xeito que os liberais, destacaron o primeiro membro desta admirábel tríada, coma se a liberdade puidese reinar entre desiguais; os comunistas destacan a igualdade, coma se esta puidese coexistir co despotismo; só os anarquistas aprecian por igual ao tres membros da soada tríada; mais, ao proporse abolir o Estado, preconizan tácitamente un retorno ao estado salvaxe. E a fraternidade ou solidariedade non pode darse entre os de arriba e os de abaixo, nin pode imporse, nin se debe confundirse coa caridade.

En suma, cada do tres membros da triada liberdade-igualdade-fraternidade depende dos outros dous, ao modo en que os lados dun triángulo danse á vez. Máis aínda, o triángulo político non é autónomo, senón que descansa sobre o cadrado traballo-saúde-educación-seguridade. O diagrama seguinte suxire o socialismo como democracia integral, ou sexa, expansión da democracia, do terreo político a todos os demais campos da acción humana.

Supondo que se conveu nos obxectivos, como logralos? A resposta clásica é que hai dous medios: o pacífico ou democrático, que propoñen os socialistas democráticos, e o violento ou revolucionario, que procuran impor os socialistas autoritarios. Nótese que no primeiro caso trátase de propor, e no segundo de impor. E quen propón está disposto a discutir, mentres que quen impón clausura o debate. Deica que a filosofía asociada ao comunismo -o marxismo dogmático- suprimise moitas máis ideas que as que xerou ou porfillado. En efecto, os marxistas dogmáticos pretenderon impor as súas ideas, case todas anticuadas, tanto pola súa admiración por Hegel -o proto-post-moderno- como polo seu descoido da matemática.

Isto explica o que os marxistas rexeitasen por "burguesas" todas as grandes innovacións científicas do século XX, con excepción das que xerou a investigación do pasado. En efecto, houbo eminentes estudiosos marxistas ou semi-marxistas do pasado social, mais non houbo matemática, física, química, bioloxía, psicoloxía, sociología, politología, nin sequera economía, que fosen á vez marxistas, rigorosas e orixinais.

Pola súa banda, aínda que o socialismo democrático foi tolerante, non creou moitas ideas. Isto ocorreu, xa porque se empeñou en permanecer filosóficamente neutral, xa porque non abrazou con entusiasmo á ciencia. É así que moitos famosos charlatáns postmodernos  autodenomináronse socialistas. Non debesen quitarnos o sono, porque son poucos e incomprensíbeis. De feito, nas ciencias propiamente ditas non abundan os dogmáticos, porque a investigación orixinal require liberdade de procura e de expresión, así como a procura de probas dalgún tipo.

A táboa seguinte é un resumo moi simplificado da cuestión que nos ocupa:

Doutrina e movemento        Esfera privada                               Esfera pública

Socialismo nominal             Liberdade persoal                           Neoliberalismo

Socialismo democrático      Liberdade & responsabilidade        Estado servidor 

Socialismo ditatorial            Submisión                                        Estado protector e opresor

Nótese a distinción privado/público, inexistente baixo o totalitarismo, que todo o inclúe no Estado. A diferenza entre o totalitarismo de esquerda e o de dereita é que o primeiro tende a favorecer aos traballadores, mentres que o de dereita actúa en defensa dos explotadores, de modo que leva eventualmente á agresión militar.

Lamentabelmente, os marxistas adoitaron confundir socialización con estatización. Isto levoulles a desprezar o cooperativismo, que é socialista porque axunta a propiedade colectiva co autogoberno. Este é o núcleo do socialismo cooperativo que preconizou Louis Blanc no seu exitoso libro L'organisation du travail (París: Société de l?Industrie Fraternelle, 1839).

O socialismo concibido como democracia integral presupón a distinción entre tres subsistemas en toda sociedade: o económico (produción, comercio e finanzas), o cultural(creación e difusión de bens culturais, desde receitas culinarias e planos de vivendas a poemas e teoremas), e o político (loita polo poder e exercicio do mesmo en todos os grupos sociais, da familia e a empresa á Nación).

A democracia integral preconiza a participación de todos no goberno do tres subsistemas mencionados, ou sexa, tanto a propiedade como a administración dos mesmos. Os socialismos escandinavos, que son tan prósperos como estábeis, practícano. En cambio, o economicismo, que privilexia ao subsistema económico, tanto na súa versión neoliberal como na súa versión comunista, afundiuse como un buque escorado por mala distribución da súa carga. O tres subsistemas mencionados existen e interactúan no mesmo nivel. (V. a miña Filosofía política (Gedisa, 2009.)

Finalmente, pasemos da filosofía política á filosofía total, que inclúe á ontoloxía (teorías do ser e do devir), a gnoseoloxía (teorías do coñecemento), a semántica (teorías do significado e da verdade) e a filosofía práctica -teorías do valor, da acción, da moral e da política. A lóxica foi absorbida hai tempo pola matemática.

A filosofía marxista ignora á ciencia aínda que profesa amala. O seu ontoloxía combina a confusa dialéctica hegeliana cun anaco do materialismo decimonónico; a súa gnoseoloxía é empirista e carece de metodoloxía; e a súa ética é utilitaria. É tan concisa, basta e anticuada, que deu para comer a un inúmero decomentaristas, ningún dos cales fixo contribucións orixinais nin axudou ao nacemento de novas ciencias, como a microfísica, as bioloxías evolutiva e molecular, a neurociencia cognitiva, ou sequera a socioloxía.

Evidentemente, un réxime socialista democrático non debe impor ningunha filosofía particular na esfera privada. Porén, na súa calidade de bo administrador dos bens culturais que debesen ser comúns, ten a obriga de favorecer o avance de todas as ramas da arte e do coñecemento, o científico e o filosófico entre elas. Agora ben, a filosofía avanza só cando investiga e cando interactúa coas demais ramas do coñecemento, desde a matemática e a física até a enxeñaría e o medicamento. Estas, á súa vez, non se desenvolven nun baleiro filosófico, senón que prosperan á calor das filosofías ilustradas, e se estancan ou 

retroceden ante os ataques das oscurantistas. No meu Evaluating Philosophies (Springer, 2012) argüín que o coñecemento avanza a forza de investigar dentro da matriz esbozada no diagrama seguinte: 

O materialismo en cuestión non está contaminado polos dislates da dialéctica hegeliana e afirma que o material se dá a varios niveis, do físico ao social; o realismo concomitante coincide co obxetivismo; o sistemismo afirma que canto existe é un sistema ou parte dun sistema; o cientificismo, que o enfoque científico é o máis fértil; e o humanismo, que o principio moral supremo é Goza da vida e axuda a gozala. Este principio oponse tanto ao individualismo como ao globalismo, en particular o estatismo. Ademais de substituír o culto da morte polo da vida feliz e útil, implica ao secularismo, aínda que non impón o ateísmo.

Lamentabelmente, as facultades de humanidades, en particular as nosas, ignoran o pentágono que empolla ideas novas, en particular as que resultan máis ou menos verdadeiras por ser realistas e sistémicas, por cumprir o programa cientificista, e que non danan por axustarse ao humanismo. En efecto, nesas escolas predominan hoxe quen repiten ou comentan textos herméticos ou retrógrados, como os de Hegel, Nietzsche, Heidegger e os seus imitadores.

En resumo, o socialismo auténtico, a diferenza do nominal e do ditatorial, combina a democracia coa cooperación e coa liberdade para pensar e actuar en proveito de todos excepto os parásitos. Realiza así as aspiracións dos filósofos máis avanzados da Ilustración: Holbach, Diderot e Helvétius.