Ernest Mandel: A burocracia

Ernest Mandel. Artigo tirado de aquí e traducido por Á revolta entre a mocidade.

O marxismo é esencialmente a explicación da historia do desenvolvemento das sociedades a través das relacións e os conflitos entre os grupos sociais. Se o marxismo do século XIX se baseou totalmente no estudo do grupo fundamental, ou sexa, a clase social que ten as súas raíces no proceso de produción, o marxismo do século XX viuse obrigado a captar a importancia de grupos fundamentais que non son clases, que non teñen raíces no proceso de produción, mais que non deixan de xogar por iso un papel importante no desenvolvemento da nosa sociedade e da sociedade de transición entre o capitalismo e o socialismo.

Entre eses grupos, que chamariamos secundarios, a burocracia ocupa sen dúbida o lugar principal. Se o marxismo do século XX foi levado a descubrir o problema da burocracia, é porque ese problema, nacido no movemento obreiro nos anos 1898-99, desenvolveuse e tomou no plano ideolóxico unha importancia cada vez maior. Por suposto, para que os teóricos poidan captalo e analizalo no terreo ideolóxico, foi preciso que ese epifenómeno se teña xa manifestado na vida e a práctica das organizacións obreiras.

Esta exposición introductoria distinguirá os dous aspectos fundamentais do problema: o aspecto teórico e o aspecto histórico. Tentaremos responder as cuestións seguintes:

Que é a burocracia obreira? Como nace e como se desenvolve? Como pode desaparecer?

Como se manifestou ese fenómeno concretamente na historia do movemento obreiro?

Cales son as diversas actitudes e respostas que as diferentes tendencias do movemento obreiro achegaron a ese novo problema?

I.- Conceptos básicos sobre a burocracia

1.- Xénese do fenómeno

O problema da burocracia no movemento obreiro exponse, baixo a súa forma máis inme­diata, como o problema do aparello das organizacións obreiras; problema dos permanentes, problema dos intelectuais pequeno-burgueses ocupando funcións de dirección intermedia ou superior nas organizacións obreiras.

En canto as organizacións obreiras quedan reducidas a grupos menores, a seitas políticas ou a unións de autodefensa de limitada importancia numérica, non hai aparello, non hai perma­nentes, e o problema non pode exporse. O máximo que se pode expor é o problema dos intelectuais pequeno-burgueses que axudan ao desenvolvemento dese movemento embrio­nario. Porén, co auxe do movemento obreiro, a aparición de organizacións de masas políticas ou sindicais resulta inconcibíbel sen un aparello de permanentes, de funcionarios, é dicir, xa está en potencia o fenómeno de burocratización: desde o principio aparece unha das raíces máis profundas do fenómeno burocrático.

A división do traballo na sociedade capitalista reserva ao proletariado o traballo manual unido á produción simple, e a outras clases a asimilación e elaboración da cultura. Un traballo fastidioso e esgotador, tanto desde o punto de vista físico como intelectual, non permite que o proletariado asimile e adquira a ciencia obxectiva nos seus niveis máis desenvolvidos, e tampouco permite que teña unha actividade política e social permanente. A situación do proletariado dentro do réxime capitalista é unha situación de subdesenvolvemento cultural e científico.[1]

A total supresión dos aparellos no movemento obreiro condenaríao a un mediocre primitivismo, facendo que a súa vitoria aparecese como unha regresión no terreo cultural e social en relación coas realizacións do mundo capitalista. Pola contra, o socialismo, a emancipación do proletariado, non pode concibirse senón pola completa asimilación de todo o que deixou a ciencia previa ao socialismo no terreo das ciencias sociais e naturais.

O desenvolvemento do movemento obreiro significa que a creación dun aparello resulta absoluta­mente indispensábel[2], así como a aparición de funcionarios, os cales, grazas a unha especialización calquera, tratan de colmar o atraso creado pola condición proletaria dentro da clase obreira.

Está claro que se podería dicir moi sinceramente que a burocracia nace desta nova especialización: en canto unhas persoas fan profesionalmente, e dunha maneira permanente, política ou sindicalismo obreiro, existe de modo latente unha posibilidade de burocratismo e de burocracia.

Noutro plano, máis profundo, tal especialización provoca fenómenos de fetichismo e reifica­ción: é unha sociedade fundada na división do traballo, nunha excesiva diferenciación das tarefas e na que os traballadores fan sempre os mesmos movementos, a súa actitude é o reflexo ideolóxico da devandita situación: chegan a considerar a súa actividade como un fin en si. Do mesmo xeito as estruturas das organizacións, primeiro concibidas como medios, xa se conciben como fins, particularmente polos que se identifican máis directamente coas organizacións, é dicir, polos que viven nelas en permanencia: individuos que compoñen o aparello, permanentes, burócratas en potencia.

Iso condúcenos á comprensión do que é a base ideolóxica e psicolóxica da formación da burocracia obreira: o fenómeno da dialéctica das conquistas parciais.

2.- A dialéctica das conquistas parciais

Posto que somos materialistas, non podemos disociar este problema dos intereses obxectivos; tras o problema da burocracia, está o dos privilexios materiais e  a defensa destes privilexios.

Se queremos entender o problema, tanto nas súas orixes como no seu desenvolvemento, resultaría demasiado simple reducilo todo ao único aspecto da defensa dos privilexios materiais. O mellor exemplo en contra sería o dos Partidos Comunistas que non chegaron ao poder, o da burocracia dos partidos comunistas como os de Francia e Italia, ou países semi­coloniais como Brasil, aínda que en certa época (a peor do estalinismo) estes fenómenos apareceron en grande escala. Hoxe en día, nos Partidos Comunistas de masas, os salarios dos permanentes non son superiores aos dos obreiros especializados, e por tanto, non son privilexios materiais os que hai que defender. En troques, o fenómeno da dialéctica das conquistas parciais si funciona plenamente: identificación do fin cos medios, do individuo burócrata coa organización, do fin histórico coa organización, sendo tal identificación unha causa profunda da actitude conservadora que pode chegar a oporse de maneira violenta aos intereses do movemento obreiro.

Que é a dialéctica das conquistas parciais?

Esta dialéctica maniféstase na conduta dos que subordinan o desenvolvemento e as vitorias das loitas obreiras, pensadas para chegar á conquista do poder, á soa defensa das organizacións obreiras existentes; dos que, no terreo internacional subordinan a expansión da revolución colonial á defensa estática da URSS e dos Estados obreiros. Fan coma se os elementos de democracia obreira dentro do mundo capitalista e a mesma existencia dos Estados obreiros fosen fins en si mesmos, fosen xa a realización do socialismo. Compórtanse coma se toda nova conquista do movemento obreiro tivese que estar subordinada de maneira absoluta e imperativa á defensa do que existe. Iso crea unha mentalidade fundamentalmente conservadora.

A famosa frase do Manifesto Comunista: "Os proletarios non teñen nada que perder para alén das súas cadeas", é unha frase de grande calado que  debe considerarse como unha das bases do marxismo: dá ao proletariado o papel de emancipador da sociedade, xa que os proletarios non teñen nada que defender.

Axiña que como iso non sexa verdade ao cento por cento, en canto unha parte do proletariado (sexa a burocracia obreira, sexa a aristocracia obreira formada no seo do proletariado dos países imperialistas desenvolvidos), posúe unha organización que lles confire un nivel de vida superior á súa situación inicial, hai perigo de desenvolvemento dunha nova mentalidade. Xa non é verdade que o proletariado non teña nada que perder: en cada nova acción hai que estudar os proles e os contras: no canto de pensar que poida reportar algo positivo, exponse se non poderá facer perder o que xa se posúe.

Iso constitúe a raíz máis profunda do conservadurismo burocrático no movemento social-demócrata, desde antes da Primeira guerra mundial e na burocratización dos Estados obreiros, aínda antes da súa forma extrema de dexeneración na era estalinista.

É necesario comprender esta dialéctica das conquistas parciais como unha verdadeira dialéctica: non é unha contradición falsa, que se pode resolver cunha fórmula; é unha verdadeira contradición dialéctica que radica en problemas reais. Está claro que pasa por negar ou ben rexeitar a loita revolucionaria nos países capitalistas e por negar a extensión internacional da revolución, so pretexto de que pon en perigo as conquistas existentes, o conservadurismo burocrático é unha actitude daniña para os intereses do proletariado e do socialismo; con todo, a orixe de tal actitude, a necesidade de defender o adquirido, é un problema real: "o que non sabe defender as conquistas existentes nunca fará outras" (Trotsky). No entanto, é falso considerar a priori, (e aquí está o conservadurismo), que calquera progreso, nun país ou no mundo, ameaza automaticamente as conquistas anteriores. Tal actitude caracteriza o conservadurismo máis profundo e permanente tanto de burocracias reformistas como estalinistas.

Esta didáctica das conquistas parciais, vinculada co fenómeno do fetichismo nunha sociedade fundada na división do traballo a un altísimo grao, constitúe pois unha das raíces máis profundas da existencia da burocracia. Esta tendencia é inherente ao desenvolvemento do movemento obreiro de masas nunha fase histórica de descomposición do capitalismo e de transición .cara á sociedade socialista.

En conclusión, o problema real non é pois, a abolición da burocracia grazas a decretos ou a fórmulas máxicas, senón o do seu debilitación progresiva coa creación de mellores condi­ciones obxectivas e subxectivas que permitan a desaparición lenta dos xermes presentes na sociedade e no movemento obreiro.

3.- Os privilexios burocráticos

Está claro que non se debe caer tampouco no erro oposto ao materialismo vulgar, é dicir, reducir o problema ás súas afastadas orixes sociolóxicas, desprendéndoo totalmente da súa estrutura material. A tendencia ao conservadurismo por parte dos dirixentes e dos permanentes das organizacións obreiras non deixa de estar relacionada coas vantaxes materiais e privilexios que estas funcións procuran.

Estes privilexios sociais son tamén privilexios de autoridade e de poder aos cales os individuos dan moita importancia.

a. Se consideramos o problema na súa forma orixinal, é dicir o problema dos aparellos das primeiras organizacións obreiras, dos sindicatos e dos partidos socialdemócratas antes da Primeira guerra mundial, os privilexios burocráticos aparecen de dúas maneiras:

1. Para obreiros e fillos de obreiros, deixar o traballo rudimentario de produción , sobre todo nas condicións de traballo daquela época (xornada de doce horas con todo o que significa, completa inseguridade social, etc.,), ser permanente dunha organización obreira, representa un ascenso social indiscutíbel, unha indubidábel emancipación individual, que con todo  está lonxísimo de representar unha situación ideal: non se pode falar de aburguesa­mento nin de transformación en capa social privilexiada. Os primeiros secretarios das organizacións obreiras estaban no cárcere durante grande parte da súa vida e vivían en condicións materiais máis que modestas; con todo, vivían mellor desde o punto de vista social e económico que o obreiro da época.
2. Psicoloxicamente e ideoloxicamente, está claro que para un socialista ou un comunista convencido, é moito máis agradábel loitar todo o día por unha idea e uns fins propios que facer durante horas e horas movementos mecánicos nunha fábrica, cando, ademais, sábese que á fin e ao cabo se enriquece á clase inimiga.

Non hai dúbida que ese fenómeno de ascenso social contén en potencia un xerme importante de burocratización: os que ocupan estes postos queren seguir ocupándoos, o que lles leva a defender ese estado permanente, fronte aos que desexan substituílos, turnándose entre si na organización.

b. O fenómeno da aparición de privilexios sociais, ao principio moi poucos materiais, xa cobra maior amplitude cando as organizacións de masas empezan a ocupar posicións de forza dentro da sociedade capitalista: trátase entón de designar aos parlamentarios, aos representantes municipais ou aos secretarios sindicais que poden negociar a un alto nivel coas organizacións patronais e, por conseguinte, até certo punto coexistir con elas; de igual modo ocorre cando se trata de designar a redactores de xornais e persoas para representar ás organizacións obreiras nunha serie de actividades conexas, dentro dun movemento polivalente, que trata de intervir en todas as actividades sociais e até certo punto queda asimilado a esas actividades.

Aquí tamén se dá unha verdadeira dialéctica que non se reduce a unha contradición banal, por exemplo, cando o movemento obreiro posúe unha certa cantidade de xornais e necesita moitos redactores está ante un verdadeiro dilema. Se aplica a regra de Marx para loitar contra a burocracia, isto é, se dá aos permanentes o soldo dun obreiro especializado, poderá producirse unha verdadeira selección profesional ao revés. Os elementos máis conscientes politicamente aceptarán a norma, mais os máis agudos, que poderían gañar moito máis noutro lugar, sempre quedarán tentados por esa alternativa. Na medida en que non estea bastante convencida no plano político, a maior parte atoparase ameazada pola atracción do medio pequeno-burgués e por tanto estará perdida para o movemento obreiro.

Ese fenómeno de eliminación tamén existe para outras profesións nas municipalidades administradas polo movemento obreiro. O mesmo problema exponse para os arquitectos, os enxeñeiros e os médicos. A aplicación rigorosa da regra de Marx pode levar en moitos casos á eliminación de todos aqueles cuxa conciencia política está insuficiente­mente desenvolvida.

Na sociedade capitalista, coas seus "valores morais" e a súa contorna, é imposíbel edificar unha sociedade comunista ideal, mesmo no seo do movemento obreiro. Iso pode ser realizado no interior dun núcleo de revolucionarios extremadamente conscientes; pero nun movemento obreiro numericamente máis desenvolvido, en democracia burguesa, hai inter­penetración coa sociedade capitalista; hai mais tentacións e a aceptación desas regras faise máis difícil. Vemos entón aparecer a tendencia á burocratización: a desaparición dos obstáculos conscientemente erixidos contra os perigos de posicións privilexiadas abre o camiño a esta tendencia cada vez máis claramente.

c. Na última fase histórica, dentro dalgunhas das grandes organizacións obreiras, pode aparecer esta dialéctica até a súa fase final. A orientación política pode ser enteiramente cambiada a través da integración constante coa sociedade burguesa e por medio da colaboración de clases.

As raíces da burocracia multiplícanse moi rapidamente. Unha parte dos dirixentes cohabita de modo consciente coa burguesía, integrándose na sociedade capitalista. Os obstáculos á burocratización, levantados pola conciencia socialista, desaparecen; multiplícanse os privilexios; os parlamentarios social-demócratas xa non entregan unha parte do seu soldo á organización, porque non se contentan co seu soldo de permanentes; constitúese unha verdadeira clientela dentro da clase obreira. Entón a dexeneración burocrática non pode senón proliferar.

4.- A burocratización dos estados obreiros

Trátase dun proceso que se desenvolve en tres fases paralelas:

a.- Primeiro son os privilexios e as vantaxes políticas nadas do monopolio do poder no seo do aparello do Estado;

b.- Logo, sobre todo nun país atrasado, o nacemento de privilexios burocráticos, tanto materiais como culturais;

c.- Finalmente, a dexeneración burocrática completa: cando a dirección non resiste o fenómeno acéptao conscientemente, intégrase nel, transformándose en motor e tratando de acumular privilexios.

Córrese o risco de chegar ás formas máis monstruosas da burocracia soviética na época estalinista

•  por exemplo, "as contas bancarias fixas", mediante as cales un certo número de individuos privilexiados podían facer todos os gastos posíbeis conservando sempre a mesma suma na súa conta. O único límite era a escaseza relativa das mercadorías; para eses individuos esa era a verdadeira realización do comunismo nunha sociedade economicamente atrasada. Apareceron na literatura post-estalinista da Unión Soviética, nos xornais e revistas, casos concretos de artistas e por suposto de dirixentes políticos que dispuñan dese privilexio.

•   Outro aspecto deses privilexios exorbitantes, non menos chocante, eran os "almacéns especiais": ese fenómeno, nacido na época estalinista, seguiu existindo na maioría dos Estados obreiros até 1956-57. Os funcionarios do Partido tiñan dereito aos almacéns especiais, coidadosamente velados á poboación: devanditos almacéns estaban escondidos en casas que exteriormente parecían casas normais, habitábeis só para os que podían entrar nelas. Ninguén pois coñecía a existencia deses almacéns, nos cales había mercadorías que por aquel entón eran inaccesíbeis para o pobo, e en grande parte importadas dos países imperialistas. Existía unha verdadeira xerarquía entre os funcionarios do Estado e do Partido que tiñan acceso aos almacéns: algúns debían pagar a tarifa enteira; outros, mellor colocados na escala burocrática, só pagaban a metade; e finalmente os mellor colocados na escala, os que posuían as famosas contas bancarias,  podían escoller o que querían sen pagar nada.

No período 1947-48, que foi un período de penuria e miseria nos Estados Obreiros, os burócratas de países como Alemaña Oriental, recibían os paquetes da Unión Soviética. É curioso constatar con que minucia se respectaban as xerarquías na confección dos paquetes: segundo a posición de cada cal, recibían paquetes máis ou menos grandes, contendo medias de seda ou de lá, manteiga ou graxa de porco, etc.

É ridículo, ou talvez traxicómico, ver como nunha época de fame era posíbel facer unha aplicación tan ríxida da mentalidade burocrática, erixindo a xerarquía dos privilexios materiais como principio necesario, mais é lóxico atopar até niso as deformacións burocráticas máis características.

5.- Algúns exemplos de solucións falsas

A conclusión máis importante que hai que sacar deste exame sumario do problema é a seguinte: é necesario distinguir dous grupos de fenómenos e evitar xuxtapolos de forma abusiva:

• as tendencias potenciais a un comezo de burocratización, xermes absolutamente inherentes ao desenvolvemento dun movemento obreiro, a partir de una certa extensión numérica e dunha certa amplitude de poder, a fortiori inevitábeis nun Estado obreiro illado;
• o máximo e completo desenvolvemento das tendencias burocráticas, conducindo á dexeneración total, tal como se dá nos diferentes partidos reformistas e estalinistas así como no Estado soviético.

Se non se fai a distinción entre ambos os fenómenos ou, o que é peor aínda, se se loita contra todas as formas de organización que conducen inevitabelmente a unha dexeneración extrema, colócase ao movemento obreiro ante un problema sen saída e non ante unha contradición dialéctica. Entón non se pode expor máis que a imposibilidade do auto-emancipación do proletariado. Esta actitude conduce a colocar ao movemento obreiro en pésimas condicións e a impedir a súa autoemancipación:

a. Esta confusión é a que caracteriza a diferentes grupos "ultra-esquerdistas" (máis ben dereitistas que ultraesquerdistas): unha das solucións propostas por eses grupos consiste en dicir que o mal radica na presenza dun aparello e de permanentes. Segundo eles, é necesario loitar contra a existencia de "revolucionarios profesionais": a frase "Stalin estaba presente como o primeiro revolucionario profesional do movemento obreiro" resume o esencial desas teses. Cabe preguntarse entón o que sería o movemento sen permanentes, non nunha sociedade ideal, senón na sociedade capitalista tal como é. Un movemento obreiro que tratase de crear revolucionarios profesionais proletarios, nacidos da clase obreira e estreitamente unidos a ela, non podería exceder o nivel máis primario das primeiras organizacións de autodefensa da clase obreira; estaría separado das ciencias modernas, tanto humanas como naturais; e veríase condenado, por incompetencia política e económica, á imposibilidade de loitar máis aló das reivindicacións máis inmediatas e máis espon­táneas. Tal movemento sería incapaz de liberar ao proletariado e de derrubar ao capitalismo, abrindo o camiño cara á sociedade socialista. A historia mostrou que esa solución era a máis improbábel de todas: non hai no mundo un só país no que o movemento obreiro, despois de decenas de experiencias, continúe aferrado a ese nivel de primitivismo, por temor á posibilidade de deformación burocrática ulterior.

b. Na práctica o perigo de que se produza atópase neste outro termo da alternativa. Cando non se queren permanentes, revolucionarios profesionais e non se quere permitir unha selección e unha educación sistemática até no nivel máis elevado dos elementos proletarios, as organizacións obreiras caen inevitabelmente baixo a influencia de intelectuais pequeno-burgueses ou burgueses que se apropian totalmente delas. Dentro desas organizacións eles reproducen o monopolio da ciencia e da cultura que xa posúe dentro da sociedade capitalista.

Entón reaparece a verdadeira contradición que non é comprendida por eses grupos: o verdadeiro dilema na sociedade capitalista non estriba na elección entre unha forma que non presente ningún xerme de burocratización e unha forma organizativa que non presente eses perigos; en realidade a elección é a seguinte:

• desenvolver unha autonomía obreira real con ese perigo en potencia;
• manter ás organizacións obreiras sometidas á ideoloxía burguesa e intelectual.

Numerosos exemplos históricos ilustran este aspecto: organizacións pseudo-obreiras quedaron durante longos períodos baixo a influencia da burguesía por falta de autonomía obreira, de capacidade organizativa ou tamén por erro ideolóxico, negándose a ir máis aló de certo nivel.

É curioso constatar que os defensores desa teoría ven o perigo como nado do aparello, que é real, e non comprenden por outra banda que obreiros non permanentes sometidos á influencia da sociedade capitalista serán moito máis permeábeis á ideoloxía dominante, que é a da clase no poder. A razón é que a dificultade do traballo manual fai que a emancipación intelectual e cultural resulte difícil no marco dunha xornada de traballo de oito ou nove horas, sen incluír os tempos utilizados nos transportes cotiáns, etc.

Unha organización obreira en que non houbese máis que obreiros manuais constantemente dedicados ao traballo de produción, estaría influída con maior facilidade pola ideoloxía burguesa que unha organización na que houbese un esforzo constante por formar, educar e librar da escravitude do traballo capitalista aos obreiros máis conscientes e máis revolucio­narios, situándoos na escola dos revolucionarios profesionais.

Outro exemplo, desas solucións falsas que revelan en realidade unha total incomprensión do problema, foi desenvolvido polo grupo "Socialismo ó Barbarie": para impedir a buro­cratización do Estado obreiro, é necesario, unha vez feita a revolución, suprimir todas as diferenzas de soldos e salarios. Aquí novamente hai unha incomprensión da verdadeira dificultade: cal sería o resultado obxectivo de tales medidas? Nunha sociedade dominada pola penuria material, se se suprimen de súpeto todas as diferenzas de salarios, o resultado práctico será a supresión dunha grande parte dos estímulos que incitan á xente a cualifi­carse máis. Desde o momento en que cualificación cultural e profesional xa non significa ningunha mellora das condicións de vida, e  nunha situación de penuria, o esforzo por cualificarse reduciríase aos elementos máis conscientes que comprenden a necesidade obxectiva da mellora do nivel cultural e profesional.

O número de persoas que quererían cualificarse sería moito máis reducido que nunha sociedade de transición en que se conservase ese estímulo material coas consecuentes diferenzas de salarios. En tales condicións o desenvolvemento das forzas produtivas será moito máis lento, a penuria duraría máis tempo e o resultado sería exactamente o contrario do esperado. As causas obxectivas do desenvolvemento da burocracia, isto é, o subdesenvolvemento das forzas produtivas e o subdesenvolvemento cultural do proletariado, durarían moito máis tempo. En troques, se se conserva certa diferenciación nos salarios, a cualificación aceleraríase así como a creación das condicións materiais que favorecen a desaparición dos privilexios e  a tendencia á burocratización.

Este exemplo é moi significativo para demostrar que se trata verdadeiramente dunha dialéctica e que a solución debe ser igualmente dialéctica.

6.- As solucións marxistas revolucionarias

a. Por falta de experiencias históricas, Marx non puido comprender todos os aspectos do problema da burocratización. Só coñeceu unha experiencia de Estado obreiro que durou tan só algúns meses, a Comuna de París; con todo sacou dela, con xenial preciencia, dúas regras moi sinxelas e moi profundas, que case conteñen 'todos os remedios desenvolvidos actualmente polo movemento obreiro contra a burocratización:

• a loita contra os privilexios materiais, e a excesiva diferenza dos salarios; os funcionarios políticos do Estado obreiro non deben ter salarios máis elevados que os dun obreiro cualificado. Marx engade que o fin é sobre todo preventivo para evitar que algúns elementos corrompidos busquen as funcións públicas como un progreso social, por "carreirismo".
• a segunda regra é a elexibilidade e a revocabilidade dos elixidos a todos os niveis, que mesmo pode completarse pola regra de rotación preconizada por Lenine, o que aos poucos axudará á debilitación do Estado, cando as clases sociais teñan desaparecido e cando cada cidadán sacase experiencias concretas da economía e do Estado.

b. A solución marxista revolucionaria do problema foi dada pola teoría leninista do partido e a teoría trotskista do Estado obreiro e do papel consciente da vangarda para loitar contra a burocracia ao dirixir o Estado obreiro.

É necesario ser lúcido e comprender o problema obxectivo, isto é, o carácter inevitábel da presenza en forma embrionaria e potencial dos xermes da burocratización. Paralelamente é necesario comprender cales son os medios máis eficaces para loitar contra esas tendencias e para reducilas en diferentes condicións materiais e subxectivas.

En canto ao partido, o mesmo Lenine tivo que facer en poucos anos non tanto unha autocrítica, senón máis ben un exame máis profundo das súas opinións (desenvolvidas en Que facer?), despois de que o movemento obreiro ruso pasase, coa revolución de 1905, pola súa primeira experiencia de actividade revolucionaria de masas de grande amplitude. A teoría leninista do partido está baseada en dous elementos: por unha banda, polo que escribiu Lenine en Que facer?  a comezos do século en canto á creación do núcleo do partido revolucionario, en condicións de clandestinidade; doutra banda, polo que escribiu despois da primeira experiencia revolucionaria de masas do proletariado soviético, despois da experiencia dos soviets, dos sindicatos e dos partidos de masas. É indispensábel comprender a necesidade de destacamentos de vangarda e tamén de partidos de vangarda, que non poden ser senón partidos minoritarios.[3]

Ese destacamento de vangarda debe integrarse nas masas sen substituílas e sen atribuírse tarefas que só as masas poden realizar. A idea de que a emancipación do proletariado non pode ser senón a obra do proletariado mesmo non debe ser substituída nin na práctica nin na teoría, pola idea de que o partido revolucionario ten que emancipar ao proletariado e constituír o Estado obreiro en lugar do proletariado primeiro no seu nome, logo contra o proletariado, en certas condicións históricas. .

Nesta dialéctica entre a vangarda e as masas, así como na comprensión das relacións do partido revolucionario co proletariado, cabe insistir no feito de que determinadas tarefas históricas só poden realizarse co apoio consciente da maioría do proletariado. Porén este apoio das masas a un partido revolucionario só pode ocorrer en momentos excepcionais (mais historicamente necesarios), o que implica ser un partido minoritario en tanto non exista aínda situación revolucionaria

A teoría leninista do partido estriba na comprensión global desa dialéctica. Diso despréndese unha determinada forma de organización e certa visión do problema dos revolucionarios profesionais. Estes non deben quedar separados da clase obreira, teñen que volver á fábrica; entón outros proletarios farán a mesma experiencia. Iso estabelece unha circulación de "sangue vivo" entre a clase e a súa vangarda; é a teoría da rotación entre os proletarios e os revolucionarios profesionais.

c. Igual para os Estados Obreiros na sociedade de transición entre o capitalismo e o socialismo: Trotsky e o movemento trotskista deron resposta a esta cuestión. Con todo, Lenine xa dera moitos elementos e até certo punto foi máis consciente do fenómeno que Trotsky nos anos 1921-22.

Os xermes de burocratización ou a deformación burocrática resultan inevitábeis nunha sociedade atrasada e illada. En troques, o que non resulta inevitábel é a transformación da deformación en terríbel dexeneración, como na época estalinista. En tales condicións, o factor subxectivo é de novo decisivo. Se a vangarda revolucionaria é consciente do perigo de burocratización, loitará a todos os niveis:

• na organización política do Estado, multiplicará as formas de democracia obreira e de intervención directa dos traballadores na administración do Estado.
• no terreo económico, desenvolverá a autoxestión polos traballadores e o fortalecemento cuantitativo e cualitativo da clase obreira.
• no terreo internacional, axudará á expansión da revolución para romper o illamento da revolución proletaria e por tanto para loitar contra o proceso de burocratización da maneira máis eficaz.

Se unha nova vangarda chega ao poder nun país novo, sen esgotamento moral e físico, poderá encabezar o movemento, conforme a revolución mundial vaia estendéndose: é o terceiro aspecto da "revolución permanente" de Trotsky.

II.- Experiencias históricas da burocracia

1.- Análise da Comuna de París por Marx

Empezaremos polas conclusións que sacou Marx do estudo da Comuna de París: o fenómeno máis característico desa primeira tentativa de construción dun Estado obreiro, é o esforzo que fixeron, máis por instinto que por unha reflexión consciente, os dirixentes da Comuna para destruír o aparello permanente do Estado en todos os seus aspectos centralizadores, legados polas diferentes clases posuidoras (monarquía absoluta e sucesivas formas do Estado burgués).

Na súa análise, Marx illou tres factores principais, dos que xa falamos antes:

• o feito de que os asalariados da a Comuna non recibían máis que o salario dun obreiro cualificado.
• a elexibilidade e a revogabilidade dos funcionarios asalariados segundo a vontade dos seus electores.
• o terceiro punto que Marx sinalou e que Lenine explicitou máis tarde: nesa nova forma de Estado, que xa non é exactamente un Estado, nese comezo de debilitación que coincide coa creación dun Estado obreiro, xa hai supresión da distinción que caracteriza fundamentalmente ao Estado burgués: a separación das funcións lexislativas e ejecuti­vas. Xa hai unha tentativa para asociar aos obreiros, non só a funcións lexislativas, senón tamén na execución das leis; hai unha tentativa para asociar aos obreiros en funcións efectivas de exercicio do poder.

Esta primeira aproximación do que debía ser un Estado obreiro é ao mesmo tempo a primeira definición de medidas eficaces para loitar contra a burocratización. A primeira debilitación do aparello do Estado coincide pois coa primeira debilitación do mesmo Estado: o tres regulas de Marx son tamén regras fundamentais de salvagarda de calquera estrutura democrática contra a invasión burocrática; aplícanse tanto a unha estrutura de Estado como a unha estrutura de sindicato ou de partido de masas.

De todos os xeitos, Marx non puido, feliz ou desgraciadamente, tratar a fondo o problema da burocracia, porque non viviu a burocracia nunha organización obreira, nin a fortiori, a dun Estado obreiro. Con todo, as súas reflexións constituíron durante moitos anos o esencial da doutrina de loita antiburocrática, que foi desenvolvida logo por outros marxistas.

2.- A análise paralela de Kautsky

Kautsky foi o que por segunda vez se deu conta do problema. A fins do século pasado, publicou un libro acerca de As orixes do cristianismo. A priori pode parecer raro comparar este problema co da burocracia obreira. Con todo, na última parte da súa obra, Kautsky expón conscientemente o problema seguinte (e parece ser a primeira formulación do problema feita dunha forma tan clara): cando a clase obreira  tome o poder, non corre o perigo de deixar o poder en mans dunha burocracia dominante? non corre perigo de experimentar o proceso de burocratización que experimentou a Igrexa católica, cando chegou a ser unha forza dominante na sociedade? Kautsky estabelece un paralelo entre o que ocorreu no século cuarto, cando a Igrexa católica chegou a ser Igrexa de Estado baixo Constantino o Grande, e o que podería ocorrer despois da vitoria do movemento obreiro.

Esta comparación, está claro, non é unicamente a resultante da previsión de Kautsky; foi inspirada por dous precedentes:

a) Engels, na súa introdución a A loita de clases en Francia, escrita cara a 1880, xa comparaba as persecucións sufridas polo movemento obreiro na súa época, coas que sufrira, mil seiscentos anos antes, outro movemento: de persecución en persecución, o cristianismo ía de triunfo en triunfo; este movemento dos oprimidos, combatido polas clases opresoras, gañaba aos poucos a todas as clases sociais e ía de maneira irresistíbel cara á vitoria. Engels, pois, xa estabelecera moitos anos antes que Kautsky, un paralelo entre o cristianismo e o movemento obreiro moderno.

b. O segundo precedente histórico do que Kautsky puido inspirarse, procede dunha oposición anarquizante ou anarco-sindicalista representada por Noske[4], o cal cara aos anos 1891-92, sacara do texto de Engels a conclusión de que as organizacións obreiras, conforme ían desenvolvéndose, se burocratizaban do mesmo xeito que a Igrexa o fixo durante o seu desenvolvemento histórico.

Kautsky, enfrontado con ambos os paralelos, comprendeu e expuxo o problema de maneira correcta, o cal lle honra[5]. Entendeu que non había, está claro, un completo paralelo entre a Igrexa católica e o movemento obreiro, mais que a chegada ao poder dese movemento enfrontaríao cun problema de burocratización  análogo ao da Igrexa católica cando chegou ao poder. É moi instrutivo coñecer as respostas que deu Kautsky: difiren bastante das que deu Marx nos seus escritos acerca da Comuna de París. As súas respostas sonnos bastante familiares e lembran as que logo dese Trotsky.

Kautsky considera que o paralelo sería perfectamente correcto se, a escala histórica, puidésese dicir da clase obreira o que se pode dicir da Igrexa católica: esta chega ao poder en condicións de desenvolvemento decreciente das forzas produtivas e para a clase obreira a burocratización nesas condicións sería inevitábel. Pola contra, o socialismo implica unha expansión colosal das forzas produtivas e, por conseguinte, a desaparición progresiva da división do traballo e unha revolución considerábel no terreo da cultura. En tales condicións de riqueza material e de desenvolvemento cultural intenso, a vitoria da burocratización resulta historicamente inconcibébel.

A resposta de Kautsky é globalmente correcta; mais elude unha etapa do razoamento non tendo en conta unha eventualidade que ninguén entón examinara: que pasaría se a clase obreira tomase o poder, non nun dos países capitalistas máis avanzados, senón nun país atrasado? Nese caso os factores enumerados por Kautsky como freos á burocratización (abundancia material, revolución cultural) xa non existirían; a insuficiencia do desenvolvemento das forzas produtivas e do desenvolvemento cultural, e mesmo de desenvolvemento numérico do proletariado, permitirían unha vitoria burocrática temporal.

3.- A polémica de Trotsky contra Lenine sobre a súa concepción de partido

A terceira fase na evolución da conciencia do movemento obreiro achega do problema da burocracia, é unha fase moi "delicada" para comunistas que son á vez leninistas e trotskistas: manifestouse tras a polémica de Trotsky contra Lenin e contra a súa teoría da organización do partido.

Nesta polémica Trotsky non tivo razón; iso é indiscutíbel dentro dunha perspectiva histó­rica e o mesmo Trotsky admitiuno. Porén cando un home como Trotsky se equivoca, hai moitas veces até nos seus erros elementos de verdade: se se considera non tanto a lóxica interna do seu razoamento, que era falsa, senón mais ben as conclusións, atopamos un presentimento moi acertado, cuxa formulación constitúe unha extraordinaria profecía. En 1903 Trotsky escribía que a teoría que conduce á substitución do proletariado polo parti­do, para a execución das tarefas fundamentais da revolución, corre o perigo de conducir á substitución do partido polo comité central, ao comité central polo secretariado, e logo ao secretariado polo secretario xeral: córrese o risco de chegar a unha substitución histó­rica en que un só home sería investido da misión de realizar ou acabar as grandes tarefas da revolución. Ese presentimento expresaba a condenación xustificada de calquera teoría substitucionista e non da verdadeira teoría leninista que evidentemente nunca dixo tal cousa. Na época estalinista, esa teoría chegou a ser, de forma semi-explícita e semi-aberta a teoría oficial do Partido estalinista. Os dirixentes burocráticos dalgúns Estados obreiros quedan preocupados cando se lles pide que atopen unha soa frase en todos os escritos de Lenine, en que diga que a ditadura do proletariado debe ser exercida polo Partido, que o partido ten que realizar a nacionalización dos medios de produción, etc. Esta esixencia asómbralles sempre porque foron educados na idea de que as tarefas do proletariado pasaban ao Partido.

Ao contrario, todos os textos clásicos do leninismo (por ex. O Estado e a Revolución) sempre falan das tarefas que debe executar o proletariado baixo a dirección do partido, o cal é moi diferente. A teoría que outorga ao Partido a execución das tarefas históricas do proletariado, usurpando o seu papel leva loxicamente a situacións nas que o Partido chega a executar esas tarefas a pesar da oposición da enorme maioría do proletariado: iso xustificaría Budapest e a intervención das tropas soviéticas contra a revolución húngara e a folga xeral do 95 por cento do proletariado húngaro. Iso levaría a dicir que a ditadura do proletariado pode ser executada polo Partido contra o 95 por cento do proletariado nun momento histórico dado en determinado país.

A crítica de Trotsky a esa teoría substitucionista era pois absolutamente xusta en si; con todo, era unha anticipación posto que ninguén, en 1903, defendía tal tese e menos aínda Lenine, que a negou varias veces: esta teoría só saíu á luz trinta anos despois, no apoxeo da época estalinista, chegando a ser a doutrina semi-oficial da burocracia soviética. Con todo, a burocracia nunca se atreveu a institucionalizar completamente dita teoría, e por tanto a renegar francamente da teoría leninista.[6]

4.- A loita de Rosa Luxemburgo contra a burocracia sindical alemá

A cuarta fase da toma de conciencia do movemento obreiro sobre este problema é moi importante: é a primeira toma de conciencia explícita da consumación dunha burocracia acabada. Débese a Rosa' Luxemburgo na súa loita contra a burocracia sindical alemá, entre 1907 e 1914, e contra a dexeneración xeral da social-democracia reformista.

a. Rosa Luxemburgo comprendeu e analizou moi ben o fenómeno aínda que dunha maneira lixeiramente excesiva: as organizacións obreiras máis fortes, nos períodos de vida normal do capitalismo, son sempre minoritarias e os sindicatos máis fortes non reúnen máis que a unha minoría de obreiros.[7]

Sacou dúas conclusións apoiándose na experiencia concreta da revolución rusa de 1905, centrándose esencialmente nas partes máis industrializadas (a Polonia zarista, os centros industriais de Ucraína, Xeorxia, e Transcaucasia): en todos os casos, é só durante un período revolucionario cando a maioría dos obreiros entra nun movemento político ou sindical. Iso implica entón a posta en movemento de millóns de obreiros que non pasaron pola escola das organizacións tradicionais; eles non poden ser canalizados polos medios habituais, entón son necesarias novas formas organizativas para aglutinar a esas masas obreiras; deben ser máis flexíbeis que un sindicato ou un partido e deben permitir a adhesión a elas dunha parte moito máis ampla das masas e realizarán a unidade efectiva de acción.

A historia confirmou plenamente esa teoría e probou a utilidade da forma de organización en soviets, en comités provisionais durante o período revolucionario; constitúen a forma máis flexíbel que se poida imaxinar, posto que cada comité é sempre específico da situación local. Basta considerar os primeiros soviets da revolución rusa de 1905, os consellos obreiros e de soldados da revolución alemá de 1918, ou os consellos da revolución española. Todos estes comités foron sempre específicos dunha situación dada; foron sempre formados para resolver as tarefas prácticas que se expuxeron historicamente na revolución.

Non son evidentemente institucións que poidan ter estatutos permanentes aplicábeis en todas as condicións históricas.

Esta forma de organización,a máis flexíbel que existe, non pode responder máis que a un só fin: realizar a fronte única, a unidade de acción dos traballadores, nun momento revolucionario, para un fin revolucionario preciso. É a única capaz de responder as necesidades dunha acción revolucionaria reagrupando a todos os traballadores.

Do mesmo xeito, se se comprendeu o carácter real dos soviets, un ve que dogmático e grotesco resulta querer pór unha etiqueta idéntica en todos os países e en todas as situacións: os "pro-chineses", renovando a experiencia estalinista do chamado "terceiro período", queren, en países como Bélxica ou os Estados Unidos, preparar por adiantado a fundación de soviets, dándolles precisamente este nome. Así entréganse a unha operación dogmática e impropia que non se corresponde para nada co problema real: atopar a forma que corresponda da mellor maneira ás aspiracións da clase obreira nese momento, nunha época precisa, nun país ben determinado, de acordo cos fins históricos reais: a mobilización da máis ampla masa de traballadores cun fin claramente definido.

b. Outro aspecto que nos achegou Rosa Luxemburgo coa súa comprensión da burocracia sindical, é cando se crea nos sindicatos simplemente corporativos ou nos sindicatos industriais. Esta corre o risco, cando se terminou o seu proceso de formación, de converterse nunha forza extremadamente conservadora; constitúe entón un obstáculo cada vez maior para o desenvolvemento da loita de clases. A experiencia persoal de Rosa, sobre esta burocracia sindical, permitiulle ver con claridade antes que Lenine ou Trotsky: comprendeu o papel contrarrevolucionario que ía xogar esa burocracia algúns anos máis tarde. O resto do movemento obreiro, nesa época puña máis o acento sobre o carácter oportunista desa burocracia, é dicir, sobre o aspecto puramente político do fenómeno, evidentemente importante. Rosa vira en acción aos burócratas, na loita de todos os días. Comprendía ben que neles operaba unha integración no Estado burgués e unha  identificación, polo menos parcial de intereses con certas institucións "democrático- burguesas", e unha defensa de intereses materiais entre outros.

Lenine retomou esa teoría en 1914 para explicar as razóns da traizón da II Internacional, cando se desencadeou a guerra imperialista e a dexeneración xeral da social-democracia .en Europa.

c. Hai ben mirado certos excesos na descrición dada por Rosa da burocratización das organizacións obreiras: ao pór o acento de maneira esaxerada na loita antiburocrática vai demasiado lonxe na crítica sistemática das organizacións de masas, subestima a importancia obxectiva desas organizacións para o mantemento dun mínimo de conciencia de clase.

Mesmo nos países capitalistas máis avanzados (Alemaña Occidental, Inglaterra e os mesmos Estados Unidos), a alternativa non é entre unha clase obreira revolucionaria e dinámica e unha clase obreira aliñada nos sindicatos burocráticos. O abanico de posibilidades é moito máis amplo:

• clase obreira revolucionaria e dinámica; - clase obreira presente nas organizacións de clase burocratizadas;
• clase obreira atomizada, disgregada, sen conciencia de clase, como consecuencia da ausencia de organización.

É necesario ver este tres elementos para comprender o carácter verdadeiramente dialéctico das organizacións de masas no réxime capitalista. Non pode un contentarse criticando o aspecto burocrático contrarrevolucionario, sen ver ao mesmo tempo o aspecto positivo que permite á clase obreira afirmar un mínimo de conciencia de clase, no seo dunha sociedade capitalista moi poderosa; é só excedendo o estadio da acción individual pura que esta pode crear unha forza colectiva.

É necesario insistir sobre este punto pois, na periferia do movemento trotskista, desenvolveuse a idea ultraesquerdista de non diferenciar entre eses dous aspectos, o cal queda simbolizado pola ecuación:

Sindicato de masa = burocracia maléfica traizón contra-revolucionaria.

Non se ve entón, que o sindicato de masas sexa obxectivamente a expresión da forza colectiva da clase, nos momentos de "paz social", fronte aos patróns. Cando se di hoxe que nos países capitalistas avanzados, os aparellos sindicais tenden a converterse en institucións de "asistencia social", servindo unicamente para resolver os problemas de pensións e axudas familiares, esta constatación é en gran medida obxectivamente exacta. Porén, non hai que esquecer que se ese aparello sindical non existise os obreiros estarían condenados a resolver eses problemas de maneira individual; a relación de forzas sería moito máis desfavorábel e non terían ningunha posibilidade de conseguir eses fins. A función dos aparellos sindicais é en última instancia, achegar nese diálogo todo o peso da forza colectiva da clase obreira e modificar a saída de forma decisiva.

Ese duplo aspecto da burocracia sindical é absolutamente fundamental: se non se comprende, como se pode explicar que os traballadores, que desde fai cincuenta anos fan a experiencia práctica e renovada das traizóns dos seus aparellos sindicais en cada período revolucionario, sigan fortemente unidos a esas organizacións? Isto vese claro, pola contra, cando non se esquece o rol obxectivamente duplo desas direccións: os obreiros saben ben que a pesar das súas traizóns periódicas os sindicatos xogan ese papel cotián "anticapitalista" fundamental e en consecuencia non teñen interese en abandonalos.

5.- A explicación de Lenine da traizón da socialdemocracia

A quinta etapa na toma de conciencia do movemento obreiro está baseada nas explicacións dadas por Lenine no momento da dexeneración da II Internacional e da traizón da social-democracia, ao desencadearse a I Guerra Mundial.

Lenine explica esa traizón por dous factores:

• a aparición, no seo dos sindicatos e dos partidos dunha burocracia que toma nas súas mans o control das devanditas organizacións e que ten uns privilexios que defender, tanto no interior desas organizacións como no exterior, no marco do Estado burgués (parlamentarios, intendentes, xornalistas).
• O feito de que esa capa burocrática sentara profundas raíces, no interior da sociedade capitalista da época. Esta apóiase "na aristocracia obreira", é dicir nunha parte da clase obreira dos países imperialistas que a burguesía corrompeu, coa axuda dos "sobre-beneficios coloniais", froito da explotación capitalista.

Esta segunda teoría foi un "dogma" para os marxistas revolucionarios, durante case medio século; con todo esta debe ser sometida a un exame crítico por dúas razóns:

a. Certos fenómenos no mundo son inexplicábeis por medio desta teoría: é imposíbel explicar a burocracia sindical dos EUA, pola existencia dunha "aristocracia obreira corrompida polos sobre beneficios coloniais". Eses sobrebeneficios existen evidentemente, xa que os capitais americanos son investidos no estranxeiro para reportar beneficios, mais iso constitúe unha parte ínfima dos beneficios da burguesía americana e non pode ser suficiente para explicar a aparición dunha burocracia sindical nas organizacións que agrupan máis de 17 millóns de asalariados. Francia hoxe non ten practicamente xa colonias e non saca máis que limitados proveitos .dos seus antigos territorios; a pesar diso, a burocratiza­ción do movemento obreiro non diminuíu apenas.

b. A segunda razón é aínda máis convincente: hoxe nós somos máis conscientes da realidade económica do movemento obreiro no mundo enteiro. Nós podemos constatar que a verdadeira "aristocracia obreira" non está xa constituída por certas capas da clase obreira dos países imperialistas en relación a outras capas do proletariado, senón máis ben polo conxunto do proletariado dos países imperialistas con relación ao dos países coloniais e semi-coloniais: a relación de salarios dun obreiro negro de Africa do Sur e dun obreiro inglés é dun a dez. Entre dous obreiros ingleses esa relación varía dun a dous ó dous e medio como máximo.[8] É pois manifestamente superior a primeira relación á segunda. É por outra banda a explotación imperialista que permitiu ese enorme diferencial global dos salarios entre os países imperialistas e os paises subdesenvolvidos. Isto é moito máis importante que a corrupción de certas capas do proletariado dos países imperialistas, de modo que este último aspecto é marxinal.

É necesario ser moi prudente con esa noción de "aristocracia obreira", empregada por Lenine. Se se examina o pasado do movemento obreiro, constata que moi frecuentemente as capas chamadas clasicamente "aristocracia obreira" foron as capas "punta" da penetración do movemento comunista: en Alemaña oriental, o movemento comunista converteuse en movemento de masas ao comezo dos anos vinte, grazas á conquista dos metalúrxicos, a capa mellor paga da clase obreira alemá. En Francia pódese dicir case o mesmo: en 1935, o desenvolvemento do movemento obreiro quedou asociado á conquista polos comunistas dos obreiros das grandes empresas, onde os salarios eran dos máis elevados (os obreiros de Renault que, ao contrario que os obreiros téxtiles do Norte, non seguiron sendo social-demócratas até os nosos días).

É necesario pois ser circunspecto sobre esa noción de "aristocracia obreira", e sobre todo insistir sobre a comprensión global de Lenine sobre o fenómeno no que concerne á burocratización e a simbiose crecente da burocracia social con de o estado burgués.

6.- A teoría trotskysta da dexeneración do estado obreiro soviético

A sexta etapa da toma de conciencia está constituída pola teoría de Trotsky e da Oposición de Esquerda, sobre a dexeneración do Estado obreiro soviético e sobre a sociedade de transición do capitalismo ao socialismo.

A achega principal de Trotsky foi traspasar de modo complexo e coherente, a teoría da burocratización das organizacións obreiras á da burocratización do Estado soviético.

a. É necesario subliñar un aspecto da análise trotskista dese fenómeno[9] tendo en conta as causas obxectivas inevitábeis dunha certa "deformación burocratica",[10] Trotsky comprendeu que a dexeneración, o "transcrecimento" desa deformación, non era de ningún modo inevitábel. Podíase e debíase combater cunha loita consciente do Partido bolxevique. A traxedia na historia da Unión Soviética é a incomprensión, nos momentos decisivos, do fenómeno da burocracia pola maioría dos dirixentes do Partido.

Se a comprensión global do fenómeno tivera lugar máis pronto, no momento en que a reacción era posíbel, nos anos 1922-23, a historia podería tomar outro curso; a industrialización podería comezar antes, con moito menos gasto; o proletariado podería ser máis numeroso; a democracia proletaria podería ser alcanzada progresivamente; a revolución proletaria podería triunfar nunha serie de países (España, China, Alemaña): o curso da historia podería cambiado.[11]

Se un abandona esta apreciación, se un ve todo o proceso como predestinado e inevitábel, un non pode comprender o sentido da loita da Oposición de Esquerda contra o ascenso do estalinismo.

b. Outro aspecto moi importante da teoría de Trotsky sobre a burocratización do Estado obreiro soviético é a súa posición fronte aos problemas da industrialización, a planificación e a autoxestión obreira.

Ao comezo dos anos vinte, tivo lugar o primeiro grande conflito entre unha tendencia e a dirección do Partido bolxevique (que dirixían nesa época Lenine e Trotsky): é o conflito coa chamada "oposición obreira", dirixida por Chliapnikov e Kollontai. Moita xente proclamábase desa tendencia, pretendendo actualmente que se esa opinión prevalecese, non houbese burocratización.[12]

Iso é absolutamente falso, e o que dixo Trotsky nesa época segue tendo vixencia: basta imaxinarse o que eran as fábricas soviéticas en 1921. Esas fábricas as tres cuartas partes baleiras, nas cales traballaban unha pequena parte dos obreiros, que fixeran a revolución de 1917, non producían xa case nada. Nesta situación tan desastrosa eran completa­mente incapaces de oporse ao proceso económico preponderante no país: o renacemento da produción comercial sobre a base do trueque, entre unha propiedade agraria privada cada vez máis forte e illotes de industrialización extremadamente débiles.

Crer que en tales circunstancias e nese tipo de fábricas, que o feito de dar o poder aos pequenos grupos de obreiros que traballaban alí aínda, era o medio de resolver o problema da burocracia, levaría a considerar á autoxestión como un medio milagroso para todos os problemas. Iso é non comprender nada do problema subxacente na realidade: para que a clase obreira puidese administrar as fábricas, en principio é necesario que esta exista como clase, que sexa numerosa e que a maioría non estea desocupada, en paro forzoso. E para que esta clase poida mostrar un grao de actividade política mínima na dirección do Estado e ocuparse realmente desa tarefa, é necesario que o seu estómago estea cheo e que ela teña un mínimo de tempo libre dispoñíbel. É necesario que teña o espírito libre (polo menos en parte) das necesidades materiais e dos obstáculos da burocracia. É necesario un mínimo de desenvolvemento das forzas produtivas e un mínimo de democracia obreira, para que poida haber un mínimo de combate contra a burocratización.[13]

Trotsky comprendeuno moi ben: subestimando o aspecto institucional do problema, asimilara claramente o aspecto fundamental: o esencial desa época era impulsar a industrialización ao máximo, en aumentar o número de obreiros, en combater a tendencia á acumulación privada, e no desenvolvemento da produción comercial, en chegar a educar correctamente ás masas e sobre todo crear a suficiente democracia obreira e política para que poidan xogar un papel crecente na economía do Estado.

Todo o resto redúcese a verbalismo democrático, valido unicamente sobre o papel e inadaptábel ao exercicio real do poder, cunha clase obreira moi diminuída en número e capacidade de acción e con problemas polas privacións materiais, ademais de perseguida por unha burocracia política cada vez máis abusiva.

7.- A revolución cubana

A séptima e última etapa na toma de conciencia do movemento obreiro sobre o problema da burocracia sitúase no marco da revolución cubana: non se pode dicir, sen render unha homenaxe máis grande do que convén darlle á revolución cubana, que esa toma de conciencia dos dirixentes cubanos (esencialmente Fidel Castro e Che Guevara) sexa enteiramente espontánea. Non se pode dicir que sexa o froito da experiencia concreta da revolución simplemente: iso significaría que os cubanos redescrubriron todo un capitulo fundamental do marxismo, de forma autónoma, independentemente de todo o adquirido pola historia do movemento obreiro.

Un pode argumentar que os cubanos leron moito, incluíndo o que o movemento trotskista escribiu desde hai décadas sobre o problema: houbo un encontro entre as súas experiencias concretas e o adquirido polo movemento a través da súa historia; ese encontro axudoulles a formular con grande lucidez, numerosos puntos fundamentais.

En particular sacaron da burocratización da Unión Soviética e dos outros Estados Obreiros leccións importantísimas; formuláronos en termos extremadamente parecidos aos que utiliza o movemento trotskista desde hai moitos anos.

As principais formulacións dadas polos cubanos sobre o problema da burocracia atópanse en varios discursos de Fidel:

• o tres discursos contra Escalante[14], dirixidos contra a burocracia estalinista do Estado Obreiro cubano;
• o discurso pronunciado por Fidel o 1 de xaneiro de 1965, que constitúe un verdadeiro chamamento ás masas . para a loita antiburocrática.[15]

Nestes textos Fidel desenvolve algunhas ideas fundamentais:

a. Despois da vitoria da revolución cubana dúas ameazas están presentes para o proletariado:

• a contrarrevolución imperialista
• os perigos da burocratización.

É algo fantástico ver a Fidel enunciar de forma tan neta unha posición que non fora tomada máis que polo movemento trotskista. Fidel agregaba ademais, que dos dous perigos, a ameaza burocrática era a peor, porque aparece baixo unha forma máis insidiosa e baixo a máscara da revolución e que con ela se corre o risco de paralizar a revolución desde o dentro.

b. Opóndose de maneira categórica aos métodos estalinista e post-estalinista, Fidel insiste sobre o feito de que a base obxectiva da burocracia está na existencia dun grupo de persoas privilexiadas; el non utiliza o apelativo de "caste" como o fai o movemento trotskista para a U.R.S.S. e os demais Estados Obreiros, el utiliza a expresión "grupo de xentes privilexiadas".[16] Subliñando así unha comprensión ben nítida do papel fundamental que desempeña a noción dos privilexios para a formación da burocracia.

Así, a vitoriosa revolución cubana marca, despois das revolucións chinesa e iugoslava, un salto adiante na comprensión e, por tanto, na loita contra a degeneracion burocrática.

Ela confirma de novo que, finalmente, as únicas armas reais contra a burocracia son a politización e a mobilización das masas, e que estas non poden manifestarse máis que nunha perspectiva de desenvolvemento da revolución mundial.

III. A burocracia nos estados obreiros

O exame das dificultades atopadas polos marxistas achega da análise da sociedade  actualmente existente en Europa do Leste, independentemente do que sucedeu na Unión Soviética despois da vitoria de Estaline e do que sucede hoxe día en todos os Estados Obreiros burocráticamente deformados ou dexenerados, lévanos a unha comprobación funda­mental: non posuímos unha concepción teórica preestabelecida do que pode ser a sociedade de transición do capitalismo ao socialismo.

Coñecemos as ideas de Marx sobre o socialismo e, aínda que é difícil definir de modo preciso o que é unha sociedade socialista, é evidente para todo marxista serio que o socialismo non se realizou xa nin na Unión Soviética nin en ningún Estado Obreiro.

Claro que isto non resolve ningún problema, pois, entre a sociedade socialista plenamente desenvolvida e a sociedade capitalista, hai unha sociedade de transición do capitalismo ao socialismo, cuxo carácter inevitábel é recoñecido por todos os marxistas, desde Marx até Lenine e Trotsky. Na medida en que non temos unha teoría acabada do que é tal sociedade en transición, é en extremo difícil distinguir entre os fenómenos económicos e sociais que se producen nos Estados obreiros, o que é debido á dexeneración burocrática, un fenómeno  que en calquera caso é inevitábel.

Numerosos ideólogos burgueses, social-demócratas ou ultra-esquerdistas póñense  de acordo para afirmar que a sobrevivencia na Unión Soviética das categorías mercantís (diñeiro, mercadoría, comercio) significa automaticamente a existencia do capitalismo nese país, xa que a economía mercantil non pode existir se non é nun sistema capitalista. Trátase neste caso dunha grave equivocación, pois, aínda que Marx e os marxistas afirman que a sociedade socialista caracterízase pola extinción das categorías de mercado, nunca dixeron que a desaparición do capitalismo levase na sociedade de transición á desaparición brutal e inmediata destas categorías. Comprobar a existencia dunha economía de mercado actual­mente na Unión Soviética non permite en absoluto, pois, deducir que existe o capitalismo nese país; iso só confirma que alí o socialismo non se realizou. En toda sociedade de transición do capitalismo ao socialismo, por moi perfecta que sexa, haberá sempre unha sobrevivencia, polo menos parcial, das categorías de mercado.

De modo semellante, algunhas teses anarquistas (acerca das cales Lenin escribiu en O Estado e a Revolución) afirman a existencia do capitalismo ou dunha sociedade de explota­ción na Unión Soviética, en función da existencia do Estado, instrumento da loita entre as clases. O problema é moi análogo: se os marxistas afirman que a existencia do. Estado está ligada á das clases sociais e aos conflitos entre esas clases, iso non leva en absoluto a afirmar a existencia do capitalismo: na sociedade de transición, tal Estado (baixo a forma da ditadura do proletariado) é pola contra imprescindíbel para levar a cabo a construción do socialismo.

Estes dous exemplos demostran que temos que facer o máximo de abstracción das particularidades históricas dos Estados obreiros para tentar estudar de modo máis xeral a problemática das sociedades de transición.

1.- A problemática xeral das sociedades de transición

Desde o punto de vista económico, unha sociedade de transición do capitalismo defínese fundamentalmente pola supresión da propiedade capitalista, propiedade privada dos medios de produción, pola apropiación colectiva dos grandes medios de produción (industria, transportes, finanzas, etc.), polo monopolio do comercio exterior e pola introdución da planificación socialista na economía.

O que implica unha contradición fundamental entre o modo de produción que, manifesta­mente, xa non é capitalista e o modo de distribución que segue sendo burgués. Marx analizou profundamente na Crítica do programa de Gotha o feito de que, en toda fase de transición e mesmo na primeira fase do socialismo, a desigualdade social que subsiste é a expresión da sobrevivencia das normas de distribución burguesas (estímulo material, procura de máis ingreso monetario, desigualdade fundamental na repartición dos bens de consumo), características da sociedade capitalista.[17]

Esta contradición esencial de toda sociedade de transición fúndase no feito de que o modo de produción está máis avanzado en relación co desenvolvemento das forzas produtivas: o modo de produción socialista esixe para a súa plena implantación un nivel de desenvolvemento das forzas produtivas que permita a abolición das normas de distribución mercantís pola abundancia que fai absurdas esas normas de distribución. Mesmo nos países capitalistas máis avanzados, non pode dicirse que o desenvolvemento das forzas produtivas é tal que permitiría inmediatamente a abundancia se triunfase o socialismo.

Isto significa que a tarefa histórica da sociedade de transición é dupla: ten que destruír progresivamente, por medio da autoeducación das masas e, secundariamente, pola violencia, as sobrevivencias ideolóxicas nadas da división da sociedade en clases e da economía monetaria; non obstante, ao mesmo tempo impulsará un enorme desenvolvemento das forzas produtivas que permitirá a plena implantación do socialismo.

A necesidade da realización simultánea desas dúas tarefas é precisamente a fonte dos problemas e das contradicións características dese período histórico, das que proveñen:

• a sobrevivencia das categorías mercantís, ao mesmo tempo que a súa extinción progresiva até a súa desaparición.
• a supervivencia dunha certa división da sociedade en clases (proletariado e campesinado) que comeza entón a desaparecer tamén.
• a necesidade dun Estado de ditadura do proletariado, cuxo único papel é de impedir ás antigas clases posuidoras reconquistar o poder, reglamentando a vida económica de cada día a fin de asegurar a acumulación socialista, sen a cal sería imposíbel a construción da nova sociedade. Claro que a rapidez da extinción do Estado non está só en función das loitas sociais interiores senón tamén da relación de forzas a nivel internacional.

A extinción do Estado acompáñase, pois, dalgunhas formas necesarias de coerción sobre os procesos económicos e por iso mesmo - e ese é o punto máis difícil de admitir - dalgunhas deformacións burocráticas inevitábeis. Non é imaxinábel a ausencia total de deformacións burocráticas a non ser que se admita que a totalidade do proletariado sexa xa capaz, unha vez tomado o poder, de administrar de modo colectivo todos os niveis da vida social. Tal posibilidade, por desgraza, non existe, e non entendelo é, a final de contas, facer unha estupenda homenaxe ao capitalismo: o capitalismo que precede ao período de transición enaxena aos traballadores en todos os aspectos, someténdoos a 8, 9 e 10 horas de traballo diario produtivo, sen outorgarlles a posibilidade de facer un traballo social educativo, e sen levalos a un nivel suficientemente alto para que poidan inmediatamente pasar ao auto­xestión integral. Mentres non se reduza a xornada de traballo, non existen as condicións materiais máis elementais para unha autoxestión integral da sociedade polos produtores, e as formas de delegación de poder resultan inevitábeis, o cal entraña tendencias buro­cráticas. A dinámica ideal da sociedade de transición consiste precisamente en achar o ritmo de desenvolvemento das forzas produtivas que permita, sen resistencia das novas institucións sociais, a extinción progresiva de todos os aspectos negativos residuais.

Entón pode exporse diferentemente o problema da situación nos Estados obreiros burocraticamente deformados ou dexenerados: independentemente das circunstancias históricas peculiares que fixeron posíbel o nacemento do estalinismo, o chocante despois de 50 anos de desenvolvemento na Unión Soviética é que non se produciu ningún fenómeno de extinción: todas as sobrevivencias inevitábeis, en lugar de extinguirse, tenden pola contra tendencia a fortalecerse progresivamente:

• o Estado fortalécese e faise cada vez máis omnipotente;
• a economía mercantil e a desigualdade social estabilízanse ou fortalécense;
• a deformación burocrática estabilízase, institucionalízase e cobra as formas máis monstruosas de expropiación política total dos traballadores de toda xestión do Estado así como da economía.

Se se expón o problema desta maneira, pódese facer un estudo estrutural e non fenomenolóxico da dexeneración burocrática na Unión Soviética: é necesario estudalo nas súas orixes históricas, no seu desenvolvemento e na súa lóxica interna de evolución.

2.- Orixen da dexeneración burocrática dos estados obreiros

O carácter inevitábel das deformacións burocráticas na sociedade de transición redúcese, en último termo, a dous factores históricos fundamentais:

• o nivel de desenvolvemento insuficiente das forzas produtivas;
• as sobrevivencias capitalistas.

Porén a eses dous factores históricos inevitábeis engadíronse, na historia dos países onde o réxime capitalista foi aniquilado, dous factores máis que son a orixe profunda da dexeneración estalinista:

a. Non só o nivel das forzas produtivas era insuficiente para permitir rapidamente a abundancia, senón que ademais o nivel de desenvolvemento das devanditas forzas produtivas era moito máis baixo que o dos países industriais. A sociedade de transición tiña, pois, que cumprir as tarefas non só da acumulación socialista senón tamén e ao mesmo tempo as da acumulación primitiva, e ante todo a industrialización.[18]

Deste feito non previsto por Marx e os marxistas, é dicir o triunfo da revolución nun país atrasado, mentres que todos os países desenvolvidos permanecían baixo a éxira do capitalismo durante un longo período histórico, proveñen unha serie de consecuencias desastrosas na historia dos 50 últimos anos.

b. A primeira revolución socialista triunfou nun país atrasado, completamente rodeado por países industrialmente desenvolvidos onde subsistía o capitalismo, mentres que todos os marxistas pensaran que a revolución socialista, se non triunfaba inmediatamente no mundo enteiro, empezaría polos países máis avanzados: o que quedaría no exterior non tería ningunha forza de atracción nin de repulsión, nin baixo a forma dunha agresión militar, nin baixo a forma dunha fascinación exercida sobre os cidadáns socialistas por un nivel superior de desenvolvemento.

Ao contrario, o triunfo illado da revolución socialista nun país atrasado tivo dúas consecuencias, cuxos efectos foron negativos:

• a necesidade. de defenderse e de investir unha parte importante do ingreso nacional para armarse contra unha agresión imperialista;
• a atracción sobre unha parte importante da poboación do nivel de vida superior nos países capitalistas veciños.

En definitiva, ás primeiras causas previsíbeis e normais para toda sociedade de transición, engadíronse dúas causas históricas suplementarias e imprevistas que foron a orixe da dexeneración burocrática.

Isto constitúe a explicación histórica e xenética fundamental da evolución da Unión Soviética durante este período: de 1919 a 1927 esta evolución non a previu ningún dirixente do Partido bolxevique.

No entanto, Trotsky e sobre todo Lenine, así como numerosos dirixentes en diversos momentos da súa vida, comprenderan que o illamento da revolución socialista nun país atrasado levaría a toda unha serie de perigos complementarios non previstos pola teoría marxista.

Se se quere comprender dun modo histórico a xénese do poder absoluto da burocracia soviética, non hai que vela como o resultado dun complot, nin como o resultado automático dunha determinada estrutura socio-económica.[19]

Hai entre os dous unha mediación necesaria para comprender este proceso histórico: é a pasividade política crecente do proletariado soviético no curso dos anos 20. Este é o elo decisivo para comprender como se pasou dunha situación de intensa actividade política e económica do proletariado soviético en 1917, á súa expropiación política total 10 ó 15 anos máis tarde. Tal pasividade pode explicarse por diversos factores históricos:

• destrución física dunha parte da vangarda obreira durante a guerra
• decepción a causa do fracaso da revolución mundial;
• fame e miseria xeneralizadas, que empuxan todas as enerxías a resolver os problemas individuais de cada día;
• o enfraquecemento das estruturas institucionais que favorecían a actividade política do proletariado.

Así é como Trotsky e a Oposición de Esquerda tentaron resolver o problema a partir de 1923: sen ilusionarse sobre a posibilidade dunha solución milagrosa, afirmaron que era necesario levar unha política interior, económica e internacional, que favorecese obxectiva e subxectivamente a continuación da actividade política do proletariado soviético. Estas proposicións tiñan como fin crear de novo, nunha situación de desenvolvemento das forzas produtivas, un clima comparábel ao que existía nos primeiros anos da revolución, cun funcionamento efectivo do sistema soviético e unha dirección efectiva das empresas polo proletariado.

Esta estratexia da Oposición de Esquerda correspondía enteiramente á análise marxista da situación da época; como o fixo Lenine a partir de 1920, tiñan en conta os perigos dunha ditadura burocrática.

O tráxico é que a maioría dos cadros do Partido bolxevique, aínda que politicamente formados e experimentados, non comprenderon a validez de tales afirmacións. Este é un fenómeno dramático de incomprensión ideolóxica, por desgraza frecuente na historia do movemento obreiro: a maioría dos dirixentes do partido bolxevique comprenderon finalmente, entre 1923 e 1936, o carácter monstruoso da dominación burocrática; o drama verdadeiro é que non o comprenderon no mesmo momento nin o suficientemente pronto.[20] O feito de que non visen o perigo a tempo e deixásense arrastrar en loitas de fraccións cuxa importancia histórica non vían, permitiu o desenvolvemento ininterrompido do proceso de burocratización.

Con todo, non pode bastar esa explicación, so pena de caer no subxectivismo. É necesario tamén buscar as causas históricas de tan tráxica incomprensión: o aparello do Partido bolxevique converteuse no instrumento inconsciente da toma do poder por unha capa burocrática porque empezara a burocratizarse. O aparello do partido, integrado no aparello estatal e identificándose con el en grande medida, xa sufrira no seu seo as primeiras fases de dexeneración "burocrática"; era incapaz por iso, porque era contrario aos seus intereses ideolóxicos e materiais, de combater un proceso do que era arte e parte.

Pódese falar amplamente, como o fixeron diversos marxistas, desde Souvarine a Deutscher, sobre a inevitabilidade histórica da vitoria de Estaline ou sobre os erros tácticos de Trotsky.[21] O importante é o feito de que unha serie de erros institucionais do Partido Bolxevique favoreceron este proceso de identificación dos aparellos do Estado e do Partido así como a burocratización de ambos os simultáneament,e todo o cal que fixeron o partido fose socioloxicamente incapaz de desempeñar o papel de freo da burocratización:

a. Prohibición das fraccións no Partido Bolxevique

A partir do momento en que se prohibían as fraccións no Partido Bolxevique, a democracia interna non podía manterse no partido: en efecto, se existe liberdade de discusión, inevitabelmente fórmanse tendencias; inevitabelmente tamén, sobre todo se hai un comezo de burocratización, que as tendencias se convertan en fraccións, porque as diverxencias se sistematizan e xeneralízanse.

b. O establecemento do principio do Partido único

Contrariamente a unha opinión corrente, o principio do partido único non se atopa en ningún texto de Lenine, nin na Constitución do Estado soviético: até 1921, varios partidos (menchevique de esquerda, socialista-revolucionario, anarquista) tiveron unha existencia legal, na medida en que non se aliaban coas armas na man á contrarrevolución: algúns soviets dirixíanos outros partidos (fábrica de caucho de Moscova dirixida polos mencheviques); noutros soviets houbo eleccións con listas distintas que representaban varios partidos. Con todo, a partir de 1921, sen lexislar teoricamente sobre o principio do partido único, actuouse coma se esa regra existise. A partir do momento en que se prohibían as fraccións, era lóxico suprimir practicamente as outras tendencias do movemento obreiro soviético. Ese é un punto moi importante e totalmente escamoteado pola ideoloxía estali­nista: é imposíbel atopar nin unha frase de Lenine dicindo que a ditadura do proletariado necesita a existencia dun Partido único; Lenine dixo pola contra que non se pode admitir unha ditadura do proletariado sen Partido Bolxevique, o que é totalmente diferente.

O erro de xuízo do Partido Bolxevique, cando a guerra civil rematara e as tensións sociais comezaran a diminuír, foi pensar que era necesario acentuar a represión política e a centralización por mor da NEP e dos perigos que esta provocaría. A prohibición dos outros partidos fúndase no medo que tiña o Partido Bolxevique de que a burguesía ou o campesinado tomasen un deses instrumentos para tentar unha reconquista do poder. Este erro tivo consecuencias moi graves no plano práctico; no plano teórico a historia demostrou que o medio máis adecuado para combater ideoloxica­mente e socioloxicamente os perigos de restauración do capitalismo é a continuación da actividade politica do proletariado: era necesario crear condicións que favorecesen a repolitización do proletariado soviético, mentres que a supresión da democracia proletaria era un poderoso obstáculo en contra de tal repolitización, e cara a máis fácil a burocratización que Lenine principalmente quería evitar.

c. Outro erro institucional

O terceiro erro institucional, quizais o máis grave, foi a incomprensión dos lazos orgánicos entre o réxime soviético coa propiedade colectiva e a necesidade da acumulación socialista primitiva, é dicir da "competencia" co sector privado da economía[22]: para o Partido Bolxevique a coexistencia entre o Estado obreiro e o sector privado (pequenos agricultores e comerciantes) ía facerse segundo consígnaa seguinte: industria estatal dun nivel de produtividade superior, e vitoria do sector máis progresista mercé a unha rentabili­dade económica máis grande. A consecuencia deste razoamento foi fundar empresas estatais en base a unha rendibilidade económica individual (de cada empresa), o que esixía un alto nivel de centralización das empresas, fundando o principio do "ledinonat-halny", é dicir da dirección da empresa por un só home.

Ao establecer este principio, Lenine e o Partido Bolxevique eran conscientes dos perigos graves de burocratización que supón. Tentaron combatelos instituíndo unha serie de barreiras a fin de impedir que a burocratización traspasase un certo grao:

• grande autonomía sindical;
• sistema da "troika" dentro das fábricas: os poderes do director eran fortemente limitados polo control do partido e do sindicato (que se convertían frecuentemente en control do secretario do partido e do secretario do sindicato);
• unha lexislación social extremadamente progresista que se opuña aos abusos do director de fábrica: a lexislación social da Unión Soviética nos anos 20 era exemplar: o director non podía despedir aos obreiros, non se podía impor horas extraordinarias de traballo, etc.

O erro de Lenine e do partido foi non comprender que todos estes resortes dependían a final de contas das condicións do poder central. Na medida en que a burocracia controlaba cada vez máis ao Estado e ao Partido, a loita dos obreiros, xa moi pasivos, para manter esas barreiras contra o poder cada vez máis exorbitante da burocracia ía facerse cada vez máis difícil.

En realidade despois de 1927 Estaline destruíu os diferentes resortes sen ter que enfrontarse a unha importante resistencia colectiva do proletariado soviético: empezou suprimindo a "troika" para introducir o poder total do director de fábrica; máis tarde suprimiu a autonomía do sindicato e mesmo parte da lexislación social, coa introdución do traballo arreo,  as horas extraordinarias, o estaxanovismo e  todas as medidas de sobreexplotación  da forza de traballo.

Se o Partido Bolxevique comprendera o problema o suficientemente pronto, a principios dos anos 20, autorizando a existencia de fraccións dentro do Partido Bolxevique e a de varios partidos soviéticos, se se sistematizara ao mesmo tempo certas formas de autoxestión nas empresas, a resistencia á burocratización tería sido máis forte. Non cabe ter ningunha dúbida: tales factores históricos exerceron un papel moito máis considerábel que os erros tácticos de Trotsky e da Oposición de Esquerda. Porén nin sequera estes dous factores fundamentais  poderían co tempo impedir a vitoria da burocracia se a pasividade obreira se mantiña, como consecuencia da non-realización de certas orientacións na política económica e internacional.

Só a conxunción desas reformas institucionais cunha industrialización máis rápida, unha colectivización voluntaria e progresiva da agricultura, e cun curso da revolución internacional que permitise a vitoria en China (1925-27) e en Alemaña (1923), puidese efectivamente impedir de maneira duradeira o triunfo da burocracia: as causas obxectivas da burocratización teríanse esfumado.

A evolución histórica normal podería ter sido entón o estabelecemento de varios partidos soviéticos, a democracia interna dentro do Partido Bolxevique, a autoxestión ao nivel das empresas e ao nivel da economía global; as grandes opcións económicas e as orientacións da planificación soviética púidoas determinar un congreso dos consellos obreiros, composto de delegados realmente obreiros e non de burócratas.[23]

A conclusión deste estudo xenético é a seguinte: considerando a inevitábel tendencia á deformación burocrática dun Estado obreiro, particularmente se é atrasado, a transforma­ción desta tendencia en dexeneración burocrática institucional non pode evitarse senón pola combinación de tres factores:

• institucións estatais;
• unha política económica;
• unha política internacional que permitan aumentar o peso e a "autoactividade" do proletariado en todos os planos, e que melloren a relación de forzas entre o proletariado e as outras clases ou capas sociais.

3.- Natureza da burocracia nos estados obreiros

En determinadas condicións históricas, cando a relación de forzas é desfavorábel ao proletariado, a burocracia, que é unha excrecencia inevitábel pode adquirir unha autonomía moi importante, case total en aparencia. Porén a súa autonomía non pode ser nunca completa: a burocracia é incapaz de apartarse totalmente do modo de produción do cal xurdiu, para crear un novo modo de produción cualitativamente distinto ao da época de transición. A autonomía da burocracia está limitada polo sistema e o modo de produción nos cales se insere como excrecencia. Numerosas decisións sonlle ditadas non polos seus intereses propios de capa privilexiada, senón polas condicións históricas e obxectivas inherentes ao sistema en que se insere.[24] É sempre necesario ser moi prudente e deixar ao carón os intereses propios da burocracia, como capa social privilexiada, das decisións puramente conxunturais que pode tomar en certas condicións históricas.[25] A política global da burocracia pode caracterizarse, como o fixo Trotsky, pola noción de centrismo buro­crático: por mor da súa natureza social, a burocracia ten tendencia a pasar dun extremo ao outro[26], non pode comprenderse a lóxica interna deste centrismo a longo prazo, senón facendo a síntese destas oscilacións conxunturais.

O contido social a longo prazo do centralismo burocrático caracterízase polas dúas tenden­cias contraditorias cuxa fusión constitúe o que Trotsky chama a dupla natureza da burocracia.

a. O primeiro factor é a súa atadura a un modo de produción e a unha sociedade que non son capitalistas, e que están historicamente en oposición ao capitalismo. Iso é o que explica a colectivización forzoza na Unión Soviética, a resistencia feroz contra o nazismo e a destrución do capitalismo onde se consolidou a ocupación soviética.[27]

Esta primeira natureza da burocracia fúndase obxectivamente no feito de que os seus privilexios nacen e desenvólvense despois da destrución radical das antigas clases dominantes, no marco dun modo de produción non-capitalista, polo que non son compatíbeis coa existencia da propiedade privada. A restauración do capitalismo na Unión Soviética (e para os que non cren na posibilidade de "vías pacíficas ao revés", non podería realizarse senón por mor dunha  contrarrevolución vitoriosa) posibelmente permitiría a algúns burócratas posuír fábricas, mais significaría o final da súa existencia como burócratas para converterse en capitalistas, e a súa actividade social sería totalmente distinta.

A actitude económica da caste burocrática non está ditada pola lei do proveito máximo ou da acumulación do capital, senón por outras motivacións características da súa función na produción.[28]

b. O segundo factor da actitude social da burocracia é o seu esencial conservadurismo social : caracterízase polo seu desexo de manter o statu quo a escala internacional e de frear ou combater a extensión da revolución mundial.

En efecto, a extensión da revolución mundial significa historicamente o final da usurpación do poder político e económico pola burocracia nos Estados obreiros: a repolitización e a reactivación do proletariado a escala internacional fai imposíbel, a longo ou a medio prazo, a perpetuación da hexemonía burocrática.

O centralismo burocrático caracterízase pola síntese permanente deses dous factores contraditorios: a conservación do modo de produción non-capitalista nos Estados obreiros e a vontade de impedir ao mesmo tempo o desenvolvemento da revolución mundial.

Este conservadurismo básico non debe entenderse no sentido máis estreito; a burocracia non se nega a traspasar as súas propias fronteiras cando pode estender os seus privilexios e o seu poder sobre outros países, en condicións que non a ameazan, é dicir, sen o espertar político do proletariado. Foi o que pasou despois da Segunda guerra mundial nunha serie de estados,[29] mais unicamente onde o Exército Vermello era capaz de impedir todo auxe obreiro susceptíbel de provocar unha revolución política a escala xeral.

4.- Necesidade da revolución política nos estados obreiros

Cal é a estratexia revolucionaria que resulta do carácter contraditorio da natureza da burocracia?

A burocracia, capa social consciente dos seus intereses e privilexios, non os abandonará baixo a presión da evolución obxectiva que fai cada vez máis difíciles as condicións da súa dominación: o desenvolvemento das forzas produtivas e o reforzo numérico e cultural do proletariado mundial, modifican permanentemente a relación de forzas a expensas da burocracia. Só unha revolución política pode derrubar o poder da burocracia en proveito do proletariado. Isto non significa que esa revolución será sanguenta: os dous exemplos históricos dun principio de revolución política (16 e 17 de xuño de 1953 en Alemaña do Leste; 23 de outubro-4 de novembro de 1956 en Hungría) demostraron o resultado da mobilización xeral da clase obreira, caracterizada polas ocupacións de fábricas, a elección de consellos obreiros, etc. A burocracia local desvaneceuse literalmente e só a intervención militar exterior puido deter esta revolución. Na Unión Soviética, está claro, non pode existir un factor exterior que poida desempeñar ese papel.

Podemos, pois, ser bastante optimistas acerca das modalidades de realización da revolución política. Non vemos, polo demais, cal sería a masa social de apoio da burocracia capaz de loitar ao seu lado contra o proletariado.

Este fenómeno non é máis que a aplicación do concepto de revolución política, distinto do de revolución social:

• nunha revolución social, o modo de produción modifícase e o poder pasa dunha clase social a outra;
• nunha revolución política, o modo de produción non se modifica fundamentalmente e o poder pasa dunha capa social a outra capa da mesma clase[30]

A revolución política nos Estados obreiros tería como consecuencia dar ao modo de produción un contido novo, na medida en que a burocracia está ligada a un modo de produción incompatíbel co exercicio da democracia proletaria.

No entanto, os instrumentos fundamentais da economía soviética non se modificarían: propiedade colectiva dos medios de produción. planificación, sobrevivencia de certos mecanismos de mercado. Eses instrumentos terían un contido distinto na súa aplicación polo exercicio do poder polo proletariado, mais non serían destruídos nin substituídos por outros; a forma do Estado sería claramente distinta, mais non a súa natureza social fundamental.[31]

5.- A burocracia: capa ou clase social?

A necesidade do derrocamento do poder da burocracia por unha revolución política e non por unha revolución social provén loxicamente da súa caracterización como caste ou capa social, e non como clase social, que ten as súas raíces e funcións propias no proceso de produción.

A caracterización da burocracia como capa e non como clase social non é unha sinxela querela de palabras; ten importancia decisiva para a comprensión correcta das posibilidades revolucionarias do movemento internacional e dos seus lazos coa burocracia.

A confusión neste punto pode explicarse polo feito de que algúns aspectos da actitude da burocracia nos Estados obreiros é bastante parecida á dunha clase social: poder absoluto, privilexios ideolóxicos e materiais, conciencia colectiva das prerrogativas adquiridas e a defender.[32]

No entanto, caracterizar a burocracia como clase social leva a unha teoría do fenómeno burocrático que non permite darse conta correctamente da realidade revolucionaria internacional: atopamos contradicións insolúbeis no plano metodoloxico e político. Se caracterizamos a burocracia como clase social, vémonos obrigados a dicir ou que se constituíu e tomou o poder como clase despois da revolución (e sería a primeira vez na historia que unha clase non tivo existencia senón despois da toma do poder), ou que existía como clase antes da súa toma do poder.

As implicacións desas dúas variantes son moi diferentes e é preciso distinguilas claramente:

Algúns afirman que a burocracia existe como clase antes da toma do poder e que a constitúen nos estados capitalistas as direccións dos partidos comunistas. Se tomamos a definición marxista dunha clase social, é evidentemente unha aberración: cal é o papel desas direccións dentro do proceso de produción? Ademais, tal afirmación ten consecuencias políticas moi graves: temos que dicir entón que en Francia e Italia, por exemplo, o proletariado non ten nada que ver con tal clase e por tanto debe romper radicalmente con ela; unha greve dirixida polo Partido Comunista xa non é unha loita entre o proletariado e a burguesía, senón entre a burguesía e a burocracia que quere converterse en clase dominante: entón o proletariado debe ser neutral! É preciso admitir tamén que en Vietnam non asistimos a unha loita entre o imperialismo e as masas dun país colonial que queren liberarse, senón a unha loita entre dúas clases,  a burguesía e a burocracia!

Toda a realidade revolucionaria resulta entón totalmente terxiversada, pois é claro para todos que en Francia unha greve dirixida polo Partido Comunista é un episodio da loita de clases entre o proletariado e a burguesía. Por suposto, a burocracia sindical tenta aproveitarse da súa función dirixente no movemento obreiro para beneficiarse da greve con fins propios, mais a loita de clases non é por iso unha loita triangular entre proletariado, burguesía e burocracia.

A lóxica última da posición que afirma que a burocracia é unha clase cuxo embrión nos países capitalistas é a dirección dos partidos comunistas, é a abstención de participar na loita de clases, e mesmo ás veces é unha posición contrarrevolucionaria.

Algúns grupos políticos seguen o razoamento até afirmar que en Vietnam hai unha guerra imperialista entre dúas capas imperialistas (igual que en Corea en 1954), que a revolu­ción cubana non ten ningún interese, pois a dirixe unha nova clase explotadora e que o proletariado non debe intervir en tal loita entre dúas clases que lle son estrañas. Agora ben, queirámolo ou non, en moitos estados do mundo a loita de clases real entre o proletariado e a burguesía, ou entre as masas dos países coloniais e o imperialismo faise efectiva­mente baixo a dirección dos partidos comunistas e non podemos quedar neutrais de ningún modo.[33]

Outra posición de grupos políticos que queren caracterizar á burocracia como clase social é vela como nova clase progresista en relación coa burguesía e o imperialismo. Isto leva ao proletariado a dar o seu apoio a outra clase social distinta á súa propia, a burocracia, e a desempeñar o papel de sostén na loita da burocracia contra a burguesía e o imperia­lismo. Iso supón negar o papel dirixente fundamental do proletariado na revolución mundial.[34] Iso implica tamén graves ilusións acerca das posibilidades revolucionarias da burocracia: quen pode pensar seriamente que o Partido Comunista francés, coa súa liña actual poida efectivamente tomar o poder?

Examinemos outra variante entre as teorías sobre a burocracia como clase social: as que caracterizan á burocracia como clase que se constituíu e tomou o poder despois da revolución. Tamén ten implicacións complexas:

Entre os numerosos teóricos da "nova clase explotadora" (Djilas, Burnham) compro­bamos que "a rebelión contra Estaline e a burocracia soviética conduciunos á negación do marxismo, ao escepticismo cara á clase obreira e o socialismo, a unha adulación da democracia burguesa; a denuncia dos crimes do Kremlin levou a moitos deles a entrar na órbita de Washington"[35] Eses franquearon claramente as barreiras de clase para engrosar as filas da burguesía e non é útil falar demasiado sobre as súas teses.

Para outros e, sobre todo, os camaradas polacos Modzelewski e Kuron, a caracterización da burocracia como clase social faise no marco dunha análise marxista que denuncia claramente ao capitalismo e á democracia burguesa e que expresa con igual claridade a confianza nas posibilidades históricas do proletariado. Con estes camaradas o problema é máis ben terminolóxico que político, e as consecuencias non son decisivas. En 1939 Trotsky considerara xa este tipo de problemas:

"Empecemos por expor o problema . da natureza do Estado soviético, non no plano sociolóxico abstracto, senón no das tarefas políticas concretas. Admitamos polo momento que a burocracia sexa unha nova 'clase' e que o actual réxime na Unión Soviética sexa un réxime de explotación de clase. Que novas conclusións provirían de tales definicións? A IV Internacional recoñeceu desde hai moito tempo a necesidade de derrubar á burocracia por medio dun levantamento revolucionario dos traballadores. Os que proclaman que a burocracia é unha 'clase' non propoñen nada máis. O fin do derrocamento da burocracia é o restabelecemento do réxime de Soviets, excluíndo deles á burocracia actual. Os críticos de esquerda non poden propor e non propoñen nada máis. A tarefa dos soviets rexenerados é colaborar coa revolución mundial e construír unha sociedade socialista. O derrocamento da burocracia presupón por conseguinte o manteni­minto da propiedade estatal e da economía planificada. Ese é o centro de todo o problema. 

É inútil dicir que a repartición das forzas produtivas entre os diferentes sectores da economía e en xeral todo o contido do plan serán fortemente cambiados cando este plan sexa determinado non polos intereses da burocracia senón polos dos mesmos produtores. Na medida en que o problema do derrocamento continúa ligado ao do mantemento da propiedade nacionalizada (estatal), cualificamos a revolución futura como política. Algúns dos nosos críticos (Ciliga, Brune e outros) queren, a pesar de todo, chamar social á. revolución futura. Admitamos esta definición: Que cambio substancial. suporá? Non engade nada ás tarefas da revolución que enumeramos. 

Os nosos críticos, xeralmente, toman os feitos tal como estabelecémolos desde hai tempo. Non engaden nada esencial á nosa estimación, xa sexa da posición da burocracia e dos traballadores, xa sexa do papel do Kremlin na escena internacional. En todos estes asuntos, non só se absteñen de impugnar a nosa análise, senón que ao contrario fúndanse enteiramente nel e mesmo se limitan soamente a el. A única acusación que fan contra nós é que non chegamos ás conclusións necesarias. Esta análise demostra que tales conclusións son de natureza terminolóxica. Os nosos críticos néganse a chamar ao Estado obreiro dexenerado un Estado obreiro. Esixen que a burocracia totalitaria sexa chamada clase dirixente. Propoñen considerar a revolución contra a burocracia non como política senón como social. Se lles fixésemos tales concesións terminolóxicas, poriamos aos nosos críticos nunha posición moi difícil, pois non saberían que facer coa súa vitoria unicamente verbal". 

Sería por conseguinte unha bobada romper con camaradas que, acerca da natureza sociolóxica da Unión Soviética teñen unha opinión distinta da nosa, na medida en que se solidarizan connosco no que se refire ás tarefas políticas". ("A Unión Soviética en guerra", 25 de setembro de 1939).

No entanto, a diferenza de análise caracterizando á burocracia como clase social non só ten implicacións terminolóxicas. Leva os camaradas Kuron e Modzelewski a conclusións erróneas:

• obrígalles a introducir unha diferenza cualitativa, entre burocracia política central e tecnocracia consideradas como clases distintas;
• lévalles a atribuír á burocracia un fin de clase: "a produción pola produción", que parece parcialmente abandonado (ver nota número 9);
• lévalles a unha análise "nacional" do fenómeno burocrático e a unha incomprensión do papel internacional da burocracia soviética.

Este tres factores condúcenlles a menosprezar as posibilidades de adaptación (e de represión) da burocracia.

Para concluír, o punto fundamental que non debemos esquecer nunca é que a escala inter­nacional, a loita de clases fundamental é a loita entre o proletariado e a burguesía, a burocracia intervén nesa loita para falseala. A única maneira de desfacerse á vez da burguesía e da burocracia estriba en apoiar a fondo as loitas dos obreiros e a dos pobos coloniais contra o imperialismo, aínda cando este combate estea actualmente dirixido polos partidos comunistas, dado que só o triunfo máis extenso da revolución inter­nacional constitúe en última instancia a garantía de que a burocracia sexa eliminada definitivamente do poder.

A historia xa respondeu parcialmente a esta problemática: todas as revolucións vitoriosas a partir de 1945 (evidentemente non as conquistas do Exército vermello!) expuxeron de forma máis ou menos explícita o problema da burocracia:

• a revolución iugoslava expúxoo ao longo de tres anos por medio do ensaio de autoxestión;
• a revolución chinesa faio actualmente baixo o prisma deformado da Revolución cultural;
• a revolución cubana faino da forma máis explícita e consciente.

Como dixese Marx: "a humanidade só se expón as cuestións que pode resolver". Agora as condicións obxectivas e subxectivas para resolver o problema da burocracia parecen darse:

• conciencia histórica da importancia desta cuestión entre os militantes revolucionarios
• extensión internacional da revolución e enorme desenvolvemento das forzas produtivas a escala mundial.

Estando realizada agora a conxunción deses distintos factores, probabelmente toda nova revolución proletaria verase obrigada a expor explicitamente o problema da burocracia e a resolvelo do modo máis eficaz.

NOTAS DO AUTOR

[1] Iso sería aínda máis certo nun plano social máis amplo se, ao día seguinte da vitoria da clase obreira, quixésese suprimir todos os técnicos e especialistas que fan un traballo non material (contacto físico coa produción). Condenaríase á sociedade a unha regresión inmediata, colosal, a un descenso do nivel de desenvolvemento das forzas produtivas. En lugar dun impulso, pre-condición do comunismo moderno, correríase o risco de llagar ao comunismo primitivo que se descomporía moi rapidamente por unha nova división social. O colmo do paradoxo é que esa maneira de proceder, lonxe de impedir a burocracia, reproduciríaa en condicións moito máis daniñas.

[2] A creación dos aparellos é indispensábel por razóns de simple eficacia: todo o mundo comprende perfectamente qu e é imposíbel dirixir 50.000 persoas sen un mínimo de infraestrutura material.

[3] A importancia histórica e numérica dos partidos social-demócratas é o motor da súa burocratización, non o seu freo. É moito máis fácil manter sen burocratización a unha organización cando non se recrutan os membros da devandita organización senón de xente que teña xa un mínimo de conciencia política e de actividade, onde o fenómeno de "a clientela" non pode aparecer en grande escala.

[4] Grupos ultra-esquerdistas, máis ou menos anarquizantes desenvolvéronse na socialdemocracia alemá cara a 1891-92: eses "esquerdistas de Berlín" constituíron unha tendencia pouco coñecida no movemento obreiro. O xuízo sobre este grupo non é nin simple nin unilateral. Lenine mesmo, despois de 1914 debeu facer un exame critico da súa opinión precedente e el viu nas súas opinións as primeiras formas de revolta semi-consciente e semi-instintivas contra o comezo da corrupción reformista e burocrática dos movementos socialdemócratas de masas.

[5] Kautsky, quen foi en grande medida o mestre de Lenine e quen lle inspirou unha primeira parte da súa teoría leninista do partido, era un home moi intelixente e un teórico marxista de valor, o que lle permitiu con moita clarividencia  tomar dese exemplo a raíz do problema.

[6] Na segunda edición do Que facer?, no prefacio de 1905, Lenine insiste sobre o feito de que a partir do momento en que o partido de vangarda se xebra do proletariado este cae no aventurerismo e a arbitrarie­dade máis completa. Un pequeno grupo de burócratas sentados ao redor dunha mesa poden decidir que en circun­stan­cias determinadas, o proletariado deba obrar nun sentido determinado: é facer desaparecer completa­men­cho principal criterio obxectivo, a vontade do proletariado e o que el está preparado a aceptar efectivamente.

[7] Iso era verdade na época en que vivía Rosa, mais hoxe existen países onde máis da metade dos obreiros son formalmente membros de sindicatos: en Suecia, en Austria, en Bélxica, mais mesmo nestes casos é un compromiso puramente formal: só unha minoría de obreiros ten unha actividade sindical real, incluso unha actividade mínima (asistir polo menos unha vez ao ano a unha reunión sindical).

[8] O abanico dos salarios nos países imperialistas tende a fecharse; é moito menos aberto que fai cincuenta anos.

[9] Punto que persoas como I. Deutscher comprenderon insuficientemente, o que permite ver que a loita da Oposición de Esquerda non tivo simplemente o carácter dunha loita académica e platónica: para el, todas esas persoas eran heroes condenados a perder, destinados simplemente a preparar un futuro moi afastado, que traballaban para a historia de cincuenta anos máis adiante. A cuestión é moito máis complexa e non se pode ser tan categórico.

[10] Subdesenvolvemento das forzas produtivas; 'subdesenvolvemento intelectual, cultural e simplemente numérico do proletariado; illamento da revolución e refluxo da revolución mundial: penuria de mercadorías e de bens de consumo.

[11] Todos estes puntos son evidentemente desenvolvidos na terceira parte do folleto.

[12] Asistiuse en efecto, recentemente, a tentativas de rehabilitación desa tendencia por parte de medios moi diversos:

 - Evidentemente por parte de grupos ultra-esquerdistas ("Socialismo ou Barbarie") que viron nese texto de Kollontai de 1921 unha verdadeira profecía;

 - Os iugoslavos fixeron tamén a apoloxía desta oposición obreira, e déronlle razón na súa loita contra o centralismo democrático de Lenine, o que resulta cando menos sorprendente nun país tan centrali­zado;

 - Ultimamente, no seo da tendencia chamada "pablista", algúns fixeron a apoloxía desta oposición. Iso é moi natural cando se quere considerar a autoxestión como unha panacea universal, capaz de responder por si soa a todos os problemas, en particular ao da loita contra a burocracia

[13] O exemplo iugoeslavo demostrou que non é suficiente por medio dunha pseudo-autoxestión a nivel de empresas para loitar contra a burocracia de modo eficaz.

[14] Aníbal Escalante, vello dirixente estalinista e secretario da organización do PC cubano, tentou en varias ocasións estabelecer unha dominación da burocracia sobre a revolución e a clase obreira cubana.

[15] Fidel propuxera aos douscentos mil cubanos que escoitaban o seu discurso de bautizar o ano 1965, como "ano da loita contra a burocracia"; moitas mans levantáronse, mais a maioría pronunciouse por denominar ao ano 1965 como "ano da agricultura".

[16] Para ilustrar o que quere dicir, Fidel dá un exemplo no seu discurso contra Escalante: visitando unha fábrica e vendo unha célula, transmítenos o que viu:

 - ao director da fábrica;

 - ao enxeñeiro xefe da fábrica;

 - á muller do director;

 - a muller do enxeñeiro xefe;

 - ao chofer do director;

 - ao chofer do enxeñeiro xefe.

 Fidel pregúntase é isto a vangarda da clase obreira? Así manifesta a modo de caricatura, o que pasou a maior parte do tempo nos Estados Obreiros de Europa do Leste; se se estuda a composición dos Comités centrais ou rexionais, un dáse conta que alí non hai practicamente un só obreiro produtor; están compostos exclusivamente de directores, enxeñeiros, funcionarios representantes da burocracia económica, política ou administrativa.

17] Nas economías pre-capitalistas, esas normas de distribución non se aplican ou aplícanse dunha forma embrionaria: na sociedade feudal, a cantidade de bens de consumo que dispón un individuo non está soamente en función da súa renda monetaria, senón máis ben en función do seu status social.

[18] É o que Préobrajenski chamou "acumulación socialista primitiva".

[19] Desde o punto de vista subxectivo os actores dese drama foron en grande parte sinceiros e inconscientes: se alguén puidese probar a Estaline en 1920 que el suprimiría todos os poderes ao proletariado, que el destruiría ao Partido Bolxevique e a Internacional Comunista, é de supor que Estaline, revolucionario sinceiro, aínda que con defectos, suicidaríase inmediatamente. O mesmo ocorreríalles sen dúbida aos dirixentes do Partido que despois da morte de Lenine, rexeitaron as proposicións da Oposición de Esquerda para aliarse con Estaline, abrindo así o camiño a todo o que sucedeu despois.

[20] Hai numerosas analoxías históricas deste fenómeno: cada vez que o movemento obreiro atópase situado bruscamente ante problemas imprevistos e enteiramente novos, unha parte importante dos mellores cadros do movemento obreiro non comprenden o problema inmediatamente:

 - A incomprensión da verdadeira natureza da guerra imperialista de 1914-18 e das causas profundas da traizón da social democracia. Esta incomprensión durou varios anos para unha grande parte dos cadros socialistas que debían constituír os partidos comunistas uns anos máis tarde.

  - A incomprensión da significación histórica da revolución chinesa e da apertura dunha nova etapa histórica caracterizada pola importancia da revolución colonial.

[21] En xeral os camaradas que fan ese xénero de análise queren probar dúas cousas totalmente contraditorias:

 - por unha banda que Trotsky cometeu moitos erros tácticos.

 - por outra banda, que a vitoria de Estaline era inevitábel, porque correspondía ás condicións obxectivas da Rusia da época.

Isto é particularmente visíbel en I. Deutscher en quen as dúas teses ensaríllanse continuamente.

[22] A orixe desta incomprensión é a oposición no período de transición entre a función de acumulación e a función de defensa dos produtores como consumidores: no marco da "economía de mercado", aínda que unha empresa sexa administrada democraticamente, os intereses económicos inmediatos dos produtores poden oporse fundamentalmente aos principios dunha economía socialista: vimos p.ex. en Iugoslavia, como os consellos obreiros democraticamente elixidos propuñan o despedimento do 25 por cento do persoal dunha fábrica para mellorar os salarios; non hai coincidencia automática entre os intereses globais do proletariado como clase e os de grupos illados de obreiros.

[23] O exemplo da autoxestión en Iugoslavia demostrou que ese punto era totalmente decisivo: as instancias nacionais dos Consellos obreiros teñen espontaneamente unha tendencia a comporse sempre das mesmas persoas, que acaban por perder todo lazo efectivo co traballo produtivo. A loita contra a burocracia impón reservar en grande proporción, o acceso aos Congresos Nacionais daqueles cuxos salarios non excedan aos dun obreiro cualificado.

[24] Non hai que atribuír á defensa dos seus intereses de capa social privilexiada todos os erros monstruosos que cometeu a burocracia, non era interese de Estaline e da burocracia soviética diminuír a produción agrícola durante 25 anos empregando unha política terrorista para suprimir a pequena propiedade agrícola. Noutras condicións, por exemplo en Iugoeslavia, a burocracia é perfectamente capaz de ter unha actitude non terrorista co campesiñado.

[25] Sobre este punto, hai que destacar un erro típico dos camaradas polacos Kuron e Modzelevski, que pensan que unha das características fundamentais da burocracia é a prioridade dada á industria pesada. Isto non é así máis que nun momento particular da historia da xestión burocrática, momento que aparece xa excedido na Unión Soviética. Este xuízo pode ser perigoso pois pode levar a considerar que o abandono da dogma desa prioridade algo que sucede hoxe día na Unión Soviética, entraña a desaparición da burocracia; e ocorre precisamente o contrario, podemos comprobarcómo refórzase nese país.

[26] Moita xente que caracteriza á burocracia polo curso dereitista e as concesións aos campesiños, quedou totalmente desconcertada polo xiro de 1928 e a eliminación terrorista do "kulak". Outros que caracterizan á burocracia pola ditadura policiaca e os campos de concentración resultaron incapaces de explicar o xiro de 1956.

[27] As teorías que caracterizan á Unión Soviética como un Estado Obreiro e ás "democracias populares" como Estados capitalistas non poden senón dar da historia contemporánea unha imaxe totalmente incomprensíbel: É razoábel afirmar que o modo de produción checoslovaco é cualitativamente distinto do que existe na URSS e que é o mesmo que o dos países capitalistas? Se as clasificacións teñen un sentido, é evidente que a este tipo de conclusións absurda chégase con ese xénero de teorías.

[28] Para Marx, a noción de "capitalismo estatal", no sentido da supresión total da competencia capitalista é unha cousa inconcibíbel. O capitalismo non pode existir senón con capitais diferenciados, caracterizados por atracción e repulsión mutuas. A supresión total da competencia xa non permite comprender a continuación da función de acumulación, que perdería todo carácter de necesidade.

[29] A xustificación dada polos estalinistas á mantenta da non extensión da revolución a países como Italia, Francia, Grecia ou Yugoeslavia fúndase na necesidade de respectar aos dous bloques consagrados por Yalta, so pena de que a EE.UU. provoquen unha guerra mundial. Tal xustificación cae polo seu propio peso: a revolución non respectou a división en varios lugares: Iugoeslavia, China e Cuba. Estas extensións da revolución mundial provocaron crises internacionais serias mais non a guerra mundial, e o imperialismo tivo que aceptar os feitos consumados.

[30] Marx dá como exemplos de revolucións políticas as revolucións de 1830 e 1848 en Francia: o poder pasou a mans de varias capas da burguesía: burguesía financeira, bancaria, industrial. A burguesía industrial das grandes cidades tivo que loitar coas armas na man para arrincar o poder á burguesía bancaria durante a revolución de febreiro de 1848. Esta revolución é, por tanto, de natureza moi diferente á da  "Comuna de París", en que o poder pasou de modo provisional da burguesía ao proletariado.

[31] A definición da natureza do Estado depende, finalmente, exclusivamente dos seus lazos cun modo de produción determinado. O paso do fascismo á democracia burguesa en Alemaña en 1945 corresponderon cambios xigantescos na forma do Estado, sen que se producisen cambios no modo de produción. Dentro dun mesmo modo de produción, numerosas formas de Estado son posíbeis; iso non significa que o paso dunha forma a outra poida facerse de modo "reformista".

[32] Para algúns camaradas dos Estados obreiros, a caracterización da burocracia como clase sinala tamén a vontade de apartarse claramente das correntes "reformistas" que expoñen aliarse tácticamente con certas ás da burocracia contra outras.

[33] Claro que iso non nos impide dicir que, mentres permaneza baixo a dirección estalinista exclusivamente, non poderá lograr a vitoria, que é mester librar aos obreiros de tal hexemonía, etc.

[34] Esta teoría fúndase no descoñecemento do que Lukacs caracterizou como a idea fundamental de Lenin,"?a actualidade da revolución". Nos séculos pasados, o proletariado tivo que desempeñar o papel da forza de complemento sostendo a clases progresistas contra outras clases máis reaccionarias; pero agora o posible, a tarefa do momento é a revolución proletaria, efectivamente realizada polo proletariado.

[35] Introdución de Pierre Frank á "Carta ao Partido Obreiro Polaco", dos camaradas polacos Kuron e Modzelewsky.