Entrevista a Iñaki Gil de San Vicente. Tirada de Boltxe (aquí) e traducida por nós. Non fai falta falar sobre a figura de Iñaki Gil de San Vicente e as achegas que vén facendo desde hai anos ao marxismo vasco. Iñaki estivo en Bilbo no marco das xornadas de debate organizadas por IPES e en Boltxe aproveitamos para falar co e exporlle algunhas cuestións.
Expós a recuperación do termino «pobo traballador». Pódesnos comentar por que esa necesidade?
O termo de «pobo traballador» aparece moi pronto na historia da loita socialista, e o seu uso amplíase conforme a loita de clases vai tomando contido e forma de loita de liberación nacional anticolonial e antiimperialista. Como se ve, falo de contido e de forma, non de só de forma. É certo que unha lectura mecanicista do Manifesto do Partido Comunista, escrito por Marx e Engels en 1848, parece avalar a tese de que a loita de clases ten exclusiva e unicamente un contido internacional en todos os países, sendo só a súa forma a que mostra a súa especificidade nacional. Con todo unha lectura dialéctica e por tanto contextualizada desta obra, mostra que, primeiro, interrelaciónelas entre contido e forma, entre o social e o nacional, nas loitas concretas que se libraban en cada país por aqueles anos son moito máis complexas e estreitas; segundo, o Manifesto fala explicitamente doutro modelo de nación diferente ao burgués; terceiro, o marxismo é unha teoría que se enriquece co tempo, e neste sentido decisivo, que o doctrinarismo dogmático despreza, convén ler a presentación da edición italiana de 1893, onde Engels di que: «Sen a restauración da independencia e da unidade de cada nación, non puidese levar a cabo a unificación internacional do proletariado?»; e, cuarto, a evolución posterior do marxismo irá resaltando a fusión dialéctica entre o nacional e o social, e de maneira explícita no teórico desde 1920-1921.
Detívenme neste enriquecemento porque mostra que o contido de liberación nacional da loita de clases xorde do contido de opresión nacional do imperialismo. Na medida na que o capital multiplica a explotación e a mercantilización do mundo para tentar aumentar a súa taxa medida de beneficios, nesa medida debe esmagar ás «nacións traballadoras», tal como as denomína Marx, aos «pobos traballadores» tal cal aparece nos documentos da Internacional Comunista. Conforme aumenta a explotación aumentan os colectivos humanos explotados directamente mediante o traballo asalariado, ou indirectamente con formas non asalariadas, ou a tempo parcial, etc. A complejización produtiva e a multidivisión do proceso económico non responden só á cega necesidade de aumentar a produción, senón tamén á de fraccionar á clase obreira e á de aumentar o que denominaron moi correctamente como «proletario global explotábel».
Porén é unha explotación total, é dicir, que vai máis aló da forza física de traballo para cebarse na psicosomática, no sexo-económica, na afectivo-emocional, na cultural e identitaria, sentimentos todos estes que son mercantilizados para venderse no mercado mundial tras pasar pola industria da culturiña de masas alienadas e na súa rama educativa, ou na industria sexual do sistema patriarco-burgués na súa forma máis salvaxe de prostitución ou na súa menos salvaxe do mercado matrimonial, ou na súa industria turística, por citar uns poucos exemplos. Para as nacións oprimidas esta modalidade de explotación total que sempre existiu no capitalismo e que agora é xa abrumadoramente masiva, é especialmente atroz ao ser pobos indefensos en extremo fronte á férrea ditadura da valoración do capital, que non se detén ante nada nin ante ninguén.
Dado que é todo o proletariado global explotábel dun pobo o que cae baixo as garras do capital, por iso mesmo explícase que as resistencias superen ao marco do clásico proletariado industrial ou de servizos para estenderse a crecentes sectores do pobo no seu conxunto. As crises socioeconómicas azuzan esa tendencia porque as nacións oprimidas sofren unha dupla explotación, a directamente económica pero tamén a do Estado ocupante, unha dialéctica perversa que no caso da muller exprésase na tripla explotación ao sumárselle a de sexo-xénero, a primeira historicamente falando.
Atopámonos, así, fronte a unha complexa realidade na que podemos entrever como mínimo tres grandes espazos que se conteñen de maior a menor, como tres aros concéntricos para dicilo dalgún modo. No máis externo e impreciso, mais o maior cuantitativamente, temos as amplas masas explotadas, formado por toda serie de grupos sociais que sofren explotación económica, opresión política, dominación cultural, inxustizas, coaccións diversas, etcétera. No intermedio temos ao pobo traballador en canto tal, onde atopamos ás múltiples fraccións e sectores que se estenden entre as «clases medias», a vella e nova pequena burguesía, outras franxas denominadas autoexplotados, etcétera. E no centro está a clase traballadora tal cal se materializa nese momento preciso. Non fai falta dicir que son moi difusos as fronteiras e límites que separan ao tres espazos, dándose mesturas e fusións, cambios, deslizamientos e desprazamentos dun a outro.
Nas nacións oprimidas, como nas non oprimidas, o compoñente decisivo é o último, o proletariado, pero o intermedio adquire unha importancia cualitativa superior ao que ten nos pobos non oprimidos
. A razón non é outra que o peso específico do sentimento nacional na «nación traballadora» negada nos seus dereitos como pobo. O Marx de 1843, falando sobre o orgullo e a vergoña nacionais, dixo que se unha nación enteira avergoñásese realmente, sería como un león repregándose para saltar. A experiencia histórica mostrou que a conciencia avergoñada de pobo vexado e desprezado exprésase en amplas franxas sociais, da «nación enteira» na linguaxe de 1843, e que o proletariado debe constituírse na forza dirixente desas masas directamente relacionadas con el porque son tamén explotadas, oprimidas e dominadas.
A explotación económica directa ou indirecta xoga aquí un papel chave, aínda que non exista unha directa explotación asalariada. A pequena burguesía que non sofre explotación económica senón que é ela a explotadora, sofre con todo unha específica opresión e dominación nacional, cultural e política, mais á vez, necesita da explotación do Estado ocupante para garantir os beneficios económicos que obtén coa explotación que realiza, que é o decisivo. Esta contradición irresolúbel explica as ambigüidades desta clase, o seu egoísmo e as súas dúbidas, e a súa propensión a optar dalgún modo polo Estado ocupante que lle garante a súa forma de vida. As leccións históricas son concluíntes neste sentido, e a experiencia vasca así o confirma, mesmo nos dramáticos anos de 1936-1937, onde a maioría pequeno burguesa de Hego Euskal Herria dubidou e escindiuse en varias tendencias enfrontadas.
E é que onde existe propiedade privada de forzas produtivas que permitan e esixan unha explotación de forza de traballo social, é moi difícil que xurda unha conciencia nacional enfrontada ao capitalismo e ao seu Estado. Si é verdade que existen os «traidores á súa clase» na pequena burguesía e mesmo nalgúns burgueses, pero son milagres misteriosos da conciencia humana libre. A experiencia vasca tamén se inscribe dentro da mundial: basta ver como a pequena e mediana patronal vasca aplaudiu coas orellas as brutais medidas antiobreras e antipopulares do Estado español, medidas que viña esixindo desde hai tempo. Outra cousa é que esta pequena patronal atrévase a aplicalas masiva e salvajemente debido á forza do movemento obreiro vasco.
Outra cousa son as denominadas «clases medias» que o Engels de 1845 cualificou de egoístas e acaparadoras do sentimento nacional en abstracto. Os factores ideolóxicos tenden a compensar nesas «clases» ou franxas sociais intermedias a súa ausencia de propiedade privada de forzas produtivas, ou a moi limitada propiedade que lles impide explotar economicamente e «ascender» a nova pequena burguesía. Polo seu egoísmo tenden a virar nos momentos críticos cara ao paraugas protector do Estado ou dun poder delegado de este, como o autonómico e rexionalista.
A pesar de todas estas dificultades, a clase obreira da nación oprimida, ou a clase campesiña, ha de esforzarse en integrar a estas fraccións, e para iso o mellor sistema é o de potenciar o papel do pobo traballador como medio de conexión entre as máis amplas franxas e o proletariado. Por moitas razóns, fundamentalmente económicas e ideolóxica, sectores amplos das masas non se identifican directamente nin queren facelo coa clase traballadora. Empezar a sentirse parte do pobo explotado, da «nación traballadora» é o primeiro e fundamental paso para o achegamento e a posterior asunción dos valores democrático-socialistas defendidos pola clase obreira.
Aquí aparece unha cuestión á que teremos que volver na pregunta sobre a cuarta folga xeral. Refírome ás relacións entre o pobo traballador e os movementos populares, a loita feminista e a mocidade. Estas forzas decisivas para entender a realidade da explotación capitalista actual son pontes chaves para as conexións do pobo traballador cos sectores das chamadas «clases medias», e da pequena burguesía. E é que non podemos falar de pobo traballador sen ter en conta as súas partes internas sometidas a unha explotación complexa pero activa en todas as realidades da vida. As mulleres explotadas forman máis da metade do pobo, e co seu triplo ou cuádruplo traballo chegan a unha ampla maioría do pobo. A mocidade é o futuro pero tamén é o presente machucado, e os movementos populares expresan as resistencias a todas as formas de explotación.
Introducir estas realidades na definición de pobo traballador permítenos valorar no seu xusto alcance o papel da conciencia nacional de clase e antipatriarcal na loita de liberación. Unha visión restrinxida e economicista da clase obreira, pola contra, non pode captar estes contidos básicos, contidos de conciencia e de identidade, que aínda que son contraditorios e poden estar debilitados en determinados períodos tenden a reaparecer. Por exemplo, todas as franxas sociais explotadas dun modo ou outro, desde mulleres até a terceira idade, pasando pola mocidade e polos moitos movementos populares e sociais, teñen moito que dicir e que facer cara á cuarta folga xeral que imos realizar este 29 de marzo. E teñen moito que facer e dicir despois da folga, cando a loita nacional de clase sexa consciente que deu un paso máis desde 2009, e que, a pesar diso as tarefas por resolver son inxentes porque o capitalismo está furioso e lanzado a matar contra a nación traballadora vasca.
De calquera modo, hai que precisar que esta explicación sobre o por que do uso do concepto de «pobo traballador» móvese no plano da análise histórica-xenético, concreto e específico de cada formación económico-social, o que nos obriga sempre a conectar este momento da análise espaciotemporal co momento xenético-estrutural, o da síntese mundial do choque a matar entre o capital e o traballo. Ambos os momentos do método dialéctico deben fusionarse na praxe porque só así entenderemos a loita de clases mundial e o contido de liberación nacional de clase de moitas desas loitas.
Expuxeches que o socialismo é unha sociedade xa sen Estado, opresión nacional, patriarcado? Pero iso non é xa o comunismo?
O primeiro que debemos superar é a visión gradualista da historia, a que nega os saltos revolucionarios e só ve o avance cuantitativo, lineal e pacífico. Na súa crítica a Hegel de 1843 Marx sostén que: «A categoría de transición paulatina é primeiro historicamente falsa e segundo non explica nada». Unha interpretación non dialéctica das fases de transición sobreestima a «transición paulatina» cuantitativa e acumulativa, sobre os saltos cualitativos, revolucionarios, que se dan en todo proceso, até facer xurdir outro novo das entrañas do vello. Recorremos a unha cita tan temperá de Marx para mostrar que a visión de revolucionaria da historia é consustancial á teoría da transición ao comunismo.
O segundo que debemos comentar é que a primeira xeración de marxistas, é dicir, Marx e Engels, apenas puido e quixo dicir algo concreto sobre a transición revolucionaria do capitalismo ao comunismo mediante o período socialista. E non o dixo porque o marxismo non é unha utopía, non quere nin pode adiantar situacións futuras sobre as que non existen aínda experiencias prácticas que aseguren unha mínima síntese teórica. Agora ben, si adiantaron o que podían adiantar, que era o decisivo, xa que para entón si coñecían as contradicións irreconciliábeis do capitalismo.
A Crítica do Programa de Gotha, escrita por Marx na primavera de 1875 é a mellor obra respecto diso, que debemos estudar en profundidade. Convén lembrar que este fundamental texto polémico foi silenciado pola burocracia socialdemócrata até 1891 cando foi editado nunha reducida tirada que pasou desapercibida até que unha copia caeu en mans de Lenin que nos avisa que neste texto Marx define como «primeira fase» do comunismo o que xeralmente se entende como «socialismo» «no sentido corrente da palabra», tal como nos advirte Lenin na súa clásica e imprescindíbel obra O Estado e a revolución, de 1917.
Unha cousa que xa tiñan clara para entón Marx e Engels é que a fase de transición do capitalismo ao comunismo é a da «ditadura revolucionaria do proletariado». Toda a fase de transición ao comunismo depende da efectividade da ditadura revolucionaria do proletariado, que será tanto máis suave como ditadura e máis ampla e masiva como democracia socialista na medida en que a clase obreira multiplique a súa forza sociopolítica, a súa lexitimidade e hexemonía. Desde esta crucial perspectiva, o tránsito revolucionario ao comunismo realízase mediante dúas fases históricas, a primeira ou «socialista» e a segunda, a «fase superior» do comunismo, ou comunismo pleno. Durante este tránsito, o Estado vai extinguíndose na medida en que van desaparecendo as clases sociais e vai apagándose a economía capitalista unha vez liquidada a propiedade privada.
Lenin dedica o capítulo V da súa obra ás bases económicas da extinción do Estado, resumindo a Crítica do Programa de Gotha de Marx. Na primeira fase subsisten partes do dereito burgués e o Estado, que xa non é un Estado clásico, burgués, senón cualitativamente diferente, un Estado proletario ou semi-proletario, un «Estado en transición, non é xa un Estado no sentido estrito da palabra», incluso un «Estado burgués sen burguesía!», un «Estado dos obreiros armados», etc. Pero en ningures do seu libro sobre o Estado Lenin usa a expresión "Estado socialista", como tampouco o fixo Marx na súa Crítica... Non é casualidade. Como veremos despois con máis detalle, pensamos con conceptos, e cando nolos usamos en absoluto é porque nese pensamento non están presentes as relacións teóricas sustantivas que os conceptos sintetizan e conectan loxicamente.
Porén o debate sobre a transición ao comunismo non fixera máis que comezar porque a experiencia teórica estaba limitada en dúas cuestións decisivas: unha, a relativamente limitada experiencia práctica, cinguida case na súa totalidade á experiencia da Comuna de 1871 e aos poucos meses revolucionarios que transcorreron entre outubro de 1917 e decembro de 1918, data na que Lenin introduce unha parte nova no segundo capítulo do seu libro, redactado no seu maior parte en agosto e setembro de 1917, antes da revolución. Debemos coñecer estas datas porque o materialismo marxista esíxenos situar a base material concreta da que emerxe logo a síntese teórica. E cando descubrimos que esa base material é relativamente limitada comprendemos que a teoría non podía adiantarse moito, so pena de dexenerar en pobre utopía, risco que Lenin denuncia varias veces.
A outra dificultade proviña da moi reducida publicación de textos marxistas decisivos para entender toda a problemática da transición no seu sentido cru, é dicir, a superación do fetichismo da mercadoría e da lei do valor-traballo como pasos imprescindibles para asentar o comunismo. Marx escribiu sobre estas decisivas cuestións só para dar forma ao contido do seu pensamento, deixándoas en borradores que serían coñecidos con moito atraso. Por exemplo, eran descoñecidas para a decisiva «vella garda» bolxevique, a xeración heroica que se formou na clandestinidade, nas barricadas e na guerrilla, nos cárceres e no desterro. Tamén eran descoñecidas para o resto da «segunda xeración» de marxistas.
Lenin mesmo apenas fai algunha referencia á alienación e dubido que faga algunha seria ao fetichismo da mercadoría. Lenin estudou con rigor O Capital e outras obras publicadas, e aínda que no Capital aparece seis veces o concepto de alienación, e ten un capítulo fundamental sobre o fetichismo, hai que dicir que esta problemática apenas está presente na súa obra. As súas grandes achegas posteriores sobre a burocratización do Estado, sobre a opresión nacional, sobre o cooperativismo, sobre o control democrático, sobre a moral e a ética e sobre a cultura, etc., é dicir, o que acertadamente se denomina como «o último combate» de Lenin, que deben incluírse na teoría da transición ao comunismo como enriquecementos imprescindíbeis, foron silenciadas ou terxiversadas pola burocracia triunfante.
Por exemplo, o debate sobre a teoría da «acumulación socialista orixinaria», sobre a lei do valor-traballo e o papel da mercadoría no tránsito ao comunismo, o papel da vida cotiá e os efectos do alcoholismo e da relixión no socialismo, o aumento do autoritarismo xerárquico na escola e no exército, o retroceso das liberdades sexuais e das mulleres, o problema da arte e da división entre o traballo manual e o intelectual, estas e outras reflexións urxentes foron cortadas de raíz. Os debates posteriores sobre se existía ou non alienación no socialismo, e que clase de alienación podería existir e como superala, estas e outras reflexións que agora son partes elementais da teoría da transición do capitalismo ao comunismo, foron arrinconadas ou prohibidas.
Como consecuencia do visto, a teoría da transición sufriu un retroceso mecanicista e economicista inseparábel ao anquilosamiento do materialismo histórico. Desgraciadamente, o enriquecemento teórico que se produciu desde a metade da década de 1960 foi moi reducido no seu alcance. Así, as achegas sobre as leis específicas dos períodos de transición entre dous modos de produción só foron debatidas por pequenos grupos mentres que a maioría inmensa das esquerdas seguían apegadas aos dous textos vistos, necesarios sempre e que aclaran as cuestións esenciais, pero que necesitan o apoio doutras achegas posteriores.
A implosión da URSS e do seu bloque, o xiro ao capitalismo de China Popular, a evolución de Cuba e doutros Estados erroneamente chamados «socialistas», actualizaron estas consideracións que tamén se volveron máis candentes debido aos efectos da financiarización do capitalismo e ao panorama de extrema tensión aberto pola prolongada crise actual do sistema imperialista. As obras de Marx e Lenin seguen sendo referenciales e imprescindíbeis, sendo agora máis actuais que nunca antes, mais nós temos a responsabilidade de aprender o seu método, aplicalo nas nosas condicións e acelerar a instauración do comunismo.
Quere isto dicir, que a fase primeira de transición, ou sexa o socialismo, debe caracterizarse por unha moi profunda revalorización do papel da conciencia revolucionaria expresa en todas as formas posíbeis, e que mentres non se vaian superando as vellas cadeas alienadoras e fetichizantes que amalloan o cerebro dos vivos á escura irracionalidade do pasado, mentres isto non se logre, non poderemos nin sequera pensar en que nos achegamos á primeira fase do comunismo, ao socialismo.
Para chegar ao socialismo expós que é necesario estar organizado, que tipo de organización? Cales son as tarefas que debe realizar?
Organizarse é unha necesidade obxectiva, imprescindíbel, toda a historia da loita revolucionaria así o confirma. Porén o primeiro que debemos dicir é que non se trata de que o proletariado constrúa a súa organización como calco e copia exacta da do capital, mais á inversa. Isto é un erro garrafal por dúas razóns: unha, porque a posición de clase explotada e carente de recursos de todo tipo obriga ao proletariado a organizarse de forma radicalmente diferente á burguesa, e, outra, porque ademais a organización obreira e popular terase outro obxectivo que sempre foi consustancial ao socialismo pero que se volveu urxente tras as leccións aprendidas por mor da implosión da URSS e do seu bloque, e das evolucións de China Popular, etcétera, e refírome á loita teórica contra a alienación, contra a ideoloxía burguesa que tende a recuperarse a pesar das derrotas que poida sufrir o capital.
A clase traballadora ten que dotarse de cantas organizacións necesite para vencer á burguesía, e nun contexto de opresión nacional farao para a conquista da independencia. Han de ser organizacións diferentes, adecuadas ás opresións que deben combater. Non é o mesmo unha organización de barrio para recuperar espazos verdes e populares, reducir o tráfico e a contaminación en xeral, aumentar a iluminación, etcétera, que unha organización de toda a mocidade que loita contra o poder adulto burgués e contra o seu Estado, por non falar das formas organizativas do sindicalismo ou dos movementos populares en todas as súas gamas, do mesmo xeito que a acción político-electoral de masas e institucional organizarase dunha forma apropiada aos seus fins que non son os mesmos que os fins dunha organización revolucionaria que ten como obxectivo impulsar a toma do poder político para destruír o Estado opresor e crear un Estado obreiro e popular cualitativamente diferente. E ao ter os fins da toma do poder por medios revolucionarios, a organización política ten que ser revolucionaria e ten quee organizarse de maneira diferente ás anteriores.
Sostívose que a teoría da organización de vangarda foi unha «invención» de Lenin, que nin Marx e Engels non pensaron nese modelo organizativo. É falso, é ignorancia. Marx e Engels pertencían á liga dos Comunistas, ilegal e perseguida en moitos Estados, que era un embrión nítido do que sería logo o partido bolxevique. En 1850 ambos os amigos demostraron que o proletariado necesitaba organizarse politicamente de forma mixta: pública e secreta, aberta e clandestina, e argumentaron que esa organización secreta tamén tiña que ser armada. Todas as forzas reformistas duras ou brandas, e moitas mesmo de esquerdas, tentaron desautorizar ou reducir practicamente á nada esta teoría marxista, aducindo que logo ambos os revolucionarios abandonárona. Porén sempre mantiveron relacións políticas semiclandestinas ou clandestinas con antigos compañeiros da liga dos Comunistas e con outros moitos grupos organizados de forma clandestina ou alegal, semisecreta, e sempre admiraron a coherencia organizativa e vital de Blanqui, aínda que discrepaban do seu desprezo da loita de masas. Máis aínda, varias veces recoñecen na súa correspondencia que formaban unha especie de grupo, de miniorganización, que defendía as ideas revolucionarias dentro das grandes organizacións abertas, legais e até electoralistas.
Ou sexa, na decisiva práctica cotiá, ambos os revolucionarios apenas deixaron de estar integrados dalgún modo con formas organizativas específicas, máis ou menos pequenas mais moi conscientes e moi preparadas teoricamente. Formas organizativas que as policías tentaban desmantelar ou neutralizar, para o que non dubidaban en infiltrar policías na mesma casa da familia Marx. Pola súa banda, Engels mantiña relacións coa resistencia armada irlandesa en Inglaterra, o que lle obrigaba a actuar con moita cautela. Grazas á seriedade organizativa, puideron, por exemplo, axudar moi eficazmente pasando de maneira clandestina pasaportes británicos a París salvando a vida de revolucionarios que ían ser fusilados en 1871. Sen unha organización segura, eficiente e preparada, o que require tempo e teoría, nunca o lograron, do mesmo xeito que tampouco puidesen extraer de Berlín información moi confidencial e importante e pasala aos revolucionarios parisienses.
Estes e outros exemplos mostran que Marx e Engels nunca negaron o papel da organización, e sempre esixiron que os membros destas tivesen espírito crítico e autocrítico, que non fosen sumidos aos dirixentes, que non idolatrasen a autoridade interna. Comprenderon en 1850 que a burguesía superara a crise de 1848-1849 e que as loitas tenderían á baixa, sendo máis facilmente integradas pola burguesía ata que non estalase outra crise económica e política que recuperase a conciencia das masas. E dedicáronse con férrea determinación militante, sistemática e moi esixente, ao estudo do capitalismo, á elaboración teórica e á difusión o máis masiva e pedagóxica dos seus descubrimentos teóricos e teses políticas entre as clases explotadas. Con isto adiantaban unha das supostas «invencións» de Lenin: un dos obxectivos da organización revolucionaria é a de manter viva e actualizada a teoría marxista sobre todo nos momentos de «paz social», de «normalidade», cando parece que venceu o capitalismo e que até desapareceu a loita de clases», porque tarde ou cedo, aínda que inevitabelmente, volverán estalar crises socioeconómicas e políticas, crises que facilitarán a recuperación da loita de clases. Neses momentos, mesmo antes, a organización revolucionaria ten que ter xa preparada á súa militancia para que sexa a primeira en dar respostas, en explicar o por que das crises e os seus responsábeis e en propor solucións, en suma, unha militancia que vaia na práctica un pouco por diante do nivel medio de conciencia das masas explotadas, e que vaia tamén algo máis adiante que estas en o nivel de formación teórica e perspectiva histórico-política, ou sexa, que sexa en verdade unha vangarda que ilumina o presente e o futuro.
As diferentes distancias das masas que debe manter a militancia non queren dicir que estea «fose» destas. Outra das deliberadas terxiversacións que se fan de Lenin é esta precisamente, o soster que a organización de vangarda ten que actuar á marxe, por encima e desde o exterior ás masas. Lenin nin ningún marxista dixeron isto nunca, sempre mantiveron que a loita de clases é unha totalidade na que a militancia ten que actuar inserirse como «o peixe na auga», ao dicir de Mao, vivindo con e entre as clases explotadas, mais sabendo aplicar as tácticas adecuadas a casa situación, non confundíndoas nin mesturándoas, e sabendo que o mellor método concienciador é a pedagoxía do exemplo práctico, ao dicir do Che. A militancia ten que saber que non pode aplicar a mesma intensidade e esixir o mesmo esforzo a unha asemblea de barrio, de fábrica, etcétera, en que participan moitos sectores con grandes desniveis internos, que a un colectivo de loita cultural progresista, a unha asociación polos dereitos humanos, a un grupo de traballadores sindicados que queren ser admitidos na organización revolucionaria, e un longo etcétera.
Marx e Engels eran moi conscientes dos desniveis entre as masas explotadas e por iso simultaneaban varios métodos de concienciación e de ensino para facilitar a rápida difusión do socialismo. Unhas veces escribían textos moi sinxelos e curtos; outras, brillantes análises conxunturais de fácil comprensión e difusión; non faltaba unha extensa correspondencia epistolar con moitos grupos e persoas que facilitaba a difusión das súas ideas, sen esquecernos dos densos, longos e rigorosos textos da crítica teórica do capital, e tentaban que mesmo estes imprescindíbeis estudos puidesen ser asimilados polas masas aínda que recoñecían as dificultades. A burguesía europea temía esta multiplicidade de métodos e facía o imposíbel por impedilo, como era estorbando o máis posíbel as edicións d' O Capital.
A teoría bolxevique da organización levou todas estas leccións previas a un grao superior debido tanto ás condicións represivas en Rusia como á súa complexidade interna, o feito de que convivise un pequeno núcleo proletario moi modernizado no medio dunha enorme masa campesiña que xusto acababa de saír da servidume, pero que aínda estaba minada polo analfabetismo, todo iso nun impresionante mosaico de nacións e pobos oprimidos, de culturas moi diferenciadas no seu grao de evolución, relixión e crenzas, etcétera.
E sobre todo terminou de dar coherencia ética a unha realidade que se ía vendo na experiencia europea en xeral, pero que nas condicións rusas adquiría unha gravidade decisiva: sen unha relación permanente e directa coas organizacións revolucionarias que achegaban unha teoría política precisa, as masas explotadas, abandonadas á súa situación, non podían apenas superar o nivel da mera conciencia reformista, da loita pola reforma salarial e por algún dereito elemental e básico, pero nada máis. É certo que sectores moi concretos das clases explotadas poden avanzar a unha teoría política que demostre a necesidade de orientar todas as loitas concretas cara á toma do poder, cara á destrución do Estado burgués e a creación do Estado obreiro. Porén a historia mostra que estes grupos son reducidos, e que a maioría das clases explotadas poden dar unha grande batalla espontánea, dura mesmo, pero que máis temperán que tarde esa espontaneidade dilúese na pasividade e até no derrotismo.
A teoría bolxevique da organización retoma aquí a experiencia anterior e demostra que a vangarda comunista debe achegar unha teoría política revolucionaria que se formou como teoría política, «fóra» da limitada conciencia economicista, reformista e espontaneísta das masas, pero á vez, dialécticamente, «dentro» da totalidade do movemento obreiro e popular. Estase «fóra» da ideoloxía economicista porque esta é superada, criticada pola teoría política que demostra que a loita obreira e popular ha de superar o restrinxido marco da fábrica para dirixirse decididamente á toma do poder político. Está, por iso, «fóra» da conciencia espontánea das masas, pero á vez, por canto é unha visión teórica profunda, está «dentro» do movemento obreiro e popular no seu conxunto.
A vulgar crítica a Lenin no sentido de que desprezaba ás masas, de que defendía unha elite dirigista exterior, unha especie de novos Iluminati, esta crítica simplemente ignora ou tergiversa a dialéctica da totalidade capitalista e das súas partes internas. A teoría da organización revolucionaria susténtase precisamente nesta dialéctica que lle permite intervir dos diversos niveis desiguais de conciencia e de loita, achegando unha visión combinada da loita socialista. Esta precisión é básica para comprender a necesidade da organización como forza práctica e teórica interna ao pobo traballador, incrustada nas súas entrañas pero que desde ese interior realiza unha achega decisiva que supera as limitacións reformistas e economicistas, ou como máximo espontáneas, das masas explotadas.
Nas nacións oprimidas, como a vasca, a necesidade da organización refórzase porque o Estado ocupante engade un compoñente específico que non existe nun pobo libre: a negación da identidade nacional e a imposición doutra diferente. Semellante realidade cotiá fai que o denominado «factor subxectivo» adquira unha importancia cualitativamente diferente, o que á súa vez repercute na teoría e na práctica da organización revolucionaria. Nun pobo oprimido nacionalmente, o Estado ocupante intervén con todos os recursos dispoñíbeis, de forma aberta ou oculta, e tamén aberta e oculta á vez, en todo momento. A organización revolucionaria será consciente desta permanente opresión estatal, múltipla, variada e polifacética, mais interrelacionada e centralizada polo Estado ocupante, non só pola burguesía autóctona.
Por último, o anterior condúcenos a unha cuestión urxente ante a que as organizacións, as que fosen, deben redobrar os seus esforzos. Falamos da loita sistemática e implacábel contra o universo composto pola alienación, a reificación e o fetichismo, que non podemos expor agora en detalle, pero que é un dos máis demoledores medios de desintegración da conciencia humana para rebaixala ao rango de pasividade sumisa e súbdita. A loita contra a alienación non pode ser deixada só en mans da loita cultural, política, económica, etcétera, que son necesarias en si mesmas. A experiencia mostra que cada vez máis a alienación crece impulsada polo Estado burgués, ademais de por as causas endóxenas inherentes ao capitalismo. E canto o Estado intervén, as clases explotas e as nacións oprimidas deben perfeccionar ao máximo os seus sistemas organizativos, diversificalos e ramificarlos, estendelos pola sociedade enteira. Se sempre a loita contra a alienación necesitou da praxe colectiva organizada, agora, no capitalismo actual, tal necesidade é imperioso, urxente e decisiva, polo que a teoría da organización de vangarda ten que asumir como vital este novo campo de batalla.
Falando de Euskal Herria, falas de «fases», esas fases son unhas etapas definidas?
A tese das fases revolucionarias é moi perigosa se non se interpreta dialécticamente, é dicir, se non deixamos claro que se trata dun proceso revolucionario permanente, que con todo sofre avances e retrocesos, detencións e derrotas. Xa falamos deste tema na resposta á pregunta anterior sobre o comunismo, mais agora volvo sobre o mesmo no plano específico de Euskal Herria porque ademais preguntades se esas fases son «etapas definidas». A fase nun proceso nunca pode ser «etapas definidas» se non é a grandes liñas, nun primeiro momento, e se non somos capaces de descubrir o surximiento do novo, que marca o salto a outra fase. Na loita de liberación nacional de clase e antipatriarcal, como a nosa, o punto crítico que delimita o salto dunha fase a outra é a cuestión do poder: aumentamos o poder do pobo en temas concretos e factíbeis mediante o ascenso da fase anterior á nova, ou non, ou mesmo retrocedemos, perdemos poder popular...
Desde unha perspectiva reformista pode crerse que o punto central que define o salto dunha fase a outra é a acumulación cuantitativa de votos e de representatividade parlamentaria. Porén, como sempre, o reformismo equivócase porque o sistema capitalista é perfectamente capaz de anular ou integrar o aumento cuantitativo en votos e a acción parlamentarista se ambos non están insertos nunha política xeral destinada a aumentar o poder popular na práctica, na rúa, nas fábricas, concellos, escolas... Teñamos en conta que o sistema parlamentario electoralista é unha invención da democracia burguesa. É verdade que o capital tivo que ceder ao pobo dereitos democráticos elementais debido ás loitas deste, e nunca por vontade burguesa, e é verdade que a democracia capitalista abre máis posibilidades de acción política que as ditaduras, mais sendo isto certo, tamén o é que a clase dominante desenvolveu outros instrumentos propios, exclusivos dela, que anulan os dereitos que non tivo máis remedio que conceder, de modo que segue facendo o que lle ben en gaña nas cuestións decisivas para ela.
Desde unha política revolucionaria o que define o paso dunha fase a outra é a ampliación do poder popular na área concreta de que falemos, tanto nunha asemblea veciñal, nunha escola, nunha fábrica ou na sociedade no seu conxunto. Nunca debemos esquecer a dinámica que engarza como fases dun proceso ao contrapoder co poder popular pasando polo duplo poder. Esta dinámica que vive en cada loita contra unha opresión particular por desapercibida que pase, sexa opresión a nivel intrafamiliar e cotián, ou opresión xa sobre o pobo enteiro, pasando por todas as intermedias. Falamos varias veces sobre que é o contrapoder, o dobre poder e o poder popular, e agora non imos repetirnos.
Por tanto, definimos as fases na loita de liberación como os períodos que van entre avance cualitativo no aumento do poder práctico do independentismo socialista. Sabemos que durante tempo teremos que malvivir dentro da dominación franco-española e baixo a explotación capitalista, pero tamén sabemos que dentro desta realidade podemos e debemos ir construíndo pequenos illotes de contrapoder popular, de movementos, de autoorganizaciones relativamente asentadas que non actúen só á defensiva senón á ofensiva, que ademais de deter e facer retroceder plans concretos da burguesía tamén e sobre todo logre avances democrático-radicais que actúen á súa vez como detonantes doutras loitas máis atrevidas, extensas e intensas.
Son fases, por exemplo, as que se manteñen mediante as loitas municipais e forais alí onde o independentismo ten forza suficiente como para impor programas insertos na perspectiva de construción nacional. Porén estas fases dependen dos ciclos electorais impostos polo Estado español e francés, o que indica que ao acabarse podemos perder esas conquistas, ou sexa, que como en todo son fases reversíbeis, abertas á posibilidade da derrota e do retroceso.
Porén hai fases máis amplas e prolongadas, as que dependen de grandes avances cualitativos nos dereitos e liberdades da nación vasca en xeral, e da «nación traballadora» vasca en concreto. Por exemplo, un avance que debese seguir ao das institucións «menores» e «intermedias», aos concellos e deputacións, é o das institucións «maiores» como o goberno vasco, e sobre todo do poder institucional imprescindíbel: o Estado independente. Son fases que, como todas, iríanse conquistando na medida en que avancemos na posesión dos poderes que esas institucións teñen. Porén son por iso mesmas fases e poderes moi inestables e inseguros xa que, en última instancia, corresponden a institucións dependentes dos Estados opresores e integrados na súa orde material e simbólica, é dicir, que compoñentes da estrutura de opresión nacional.
Os verdadeiros avances cualitativos deben medirse polo aumento do poder independente do pobo traballador vasco, é dicir, son os saltos nas fases de constitución da «nación traballadora» vasca que tamén recorrerá ás institucións burguesas e estranxeiras, pero usándoas no seu proveito e non deixándose absorber por elas. Por exemplo, as fases de construción do poder popular que se autoorganice fóra das institucións oficiais que se vaian conquistando como garantía externa e irredutíbel, e que máis adiante exista sobre todo fóra do Estado vasco como instrumento, arma e garantía do pobo traballador para impedir a tendencia obxectiva á súa dexeneración burocrática.
En realidade, non existe ningún avance cualitativo irreversíbel, nin sequera o da independencia nacional cun forte contido socialista é irreversíbel porque todo o social está suxeito ao desenlace da permanente loita de clases, polo menos até que estas desaparezan ademais de en a súa realidade material sobre todo e fundamentalmente no compoñente irracional da estrutura psíquica humana. Debemos ter esta certidumbre para non reproducir os garrafais erros do determinismo mecanicista, que levaron a moitos pobos a durmirse nos loureiros do xa conquistado, créndose definitivamente a salvo do monstro capitalista.
Igualmente ao falar de Euskal Herria falas da necesidade da Revolución Democrática Nacional. Pódesnolo precisar?
Eu non falo dunha Revolución Democrático Nacional, eu asinei un texto con outra persoa en que se fala dese concepto e nun texto asinado por min recoñécese que algúns denominan á fase actual da loita de liberación como Revolución Democrático Nacional. Sobre este particular teño que dicir tres cosas. A primeira é que existe nalgúns ámbitos o costume de utilizar conceptos sen ter en conta a súa orixe e o seu contido e carga teórica, é dicir, sen pararse a pensar quen os elaboraron, en que contexto e para que obxectivos. Poderiamos estendernos en exemplos de termos que se usan sen adecuación crítica algunha moi recentemente en sectores da esquerda abertzale -usar a tese económico-burguesa do tres sectores ideada por C. Clark en 1940; usar o concepto neoliberal de capital humano ideado entre 1950-1960 por T. Schultz e G. Becker; reactivar o termo aristotélico de autoridade e o bíblico de xerarquía, etcétera- , e que por iso mesmo fortalecen sen querelo a ideoloxía burguesa.
O segundo é que os exemplos son inacabábeis. Unha vez que rompemos a praxe entre o rigor político e o rigor teórico, separando e até enfrontando a realidade coas palabras, entón empezamos a deslizarnos sen querelo pola costa abaixo da aceptación da ideoloxía dominante. Isto é debido a que pensamos con conceptos que son as ligazóns que nos explican como se relacionan na realidade obxectiva os diferentes procesos en permanente interacción, choque mutuo e complexización crecente. Se deixamos de usar os conceptos científicos e as categorías filosóficas que nos remiten unha e outra vez ás contradicións irreconciliábeis que definen a esencia do capitalismo, e pasamos a usar outros que só reflicten algúns dos seus aspectos formais, precisamente os menos duros e os máis aceptábeis pola ideoloxía burguesa, se facemos isto, máis temperán que tarde terminaremos claudicando ante a síntese social dominante. Unha vez rota a unidade da praxe, iníciase a caída na orde do capital.
E o terceiro é que no caso concreto da tese sobre a Revolución Democrático Nacional hai que ser especialmente esixentes porque foi creada para a loita de liberación en China, cun campesinado que supuña en 1949 nada menos que o 90% da economía en si, cunha base industrial moi reducida, como indica o propio Mao. Logo, este concepto empregouse noutras loitas en sociedades maioritariamente campesiñas e sobre todo sen a historia especificamente capitalista que marca a historia vasca desde o século XV, como mínimo, e o noso presente. Corremos o risco de trasplantar inconscientemente, con moita lixeireza, á Euskal Herria actual unha visión eurocéntrica das loitas en China, Perú, México e mesmo en momentos en Cuba, por citar algúns casos.
No fondo, do que se está falando é da política de alianzas, un problema clásico que aparece xa exposto de forma rigorosa no Manifesto do Partido Comunista desde a súa primeira edición en 1848. Logo, os seus autores tentaban contextualizar a obra cada vez que se editaba de novo, actualizando as súas partes decisivas na medida do posible, prestando especial atención á adecuación da política de alianzas tendo en conta os cambios espazo-temporais que se producían. Este principio básico do marxismo -a análise concreta da realidade concreta, ao dicir de Lenin- , e do método de pensamento científico-crítico en si, é arrinconado cando a política de alianzas se xustifica non con conceptos adecuados ao presente de cada país, senón con interpretacións abstractas de realidades moi distantes no tempo e no espazo.
Non estou contra o concepto en si, porque antes de tomar postura debo analizalo e situalo, e aínda non o fixen de forma definitiva. Si estou en contra da toda lixeireza neste sentido.
Pódese avanzar ao socialismo a partir de espazos de poder institucional? Que papel xogarían os movementos populares?
Os espazos de poder institucional hoxe existentes están minados pola contradición que percorre á democracia burguesa extremadamente debilitada que padecemos, e que cada día está máis golpeada pola mesma burguesía. Esta contradición consiste en que, por unha banda, todo poder institucional pertence ao capital e ao seu Estado, é unha emanación concreta do poder do capital, un tentáculo seu. Porén doutra banda, a burguesía tivo que ceder algunhas reformas, facer algunhas concesións, abrir espazos de poder moi restrinxido á participación das masas, debido ao empuxe destas. Sobre isto xa dixemos algo arriba.
Debemos profundar esa contradición, debemos levala ao seu límite insoportable para mostrar aos sectores populares menos concienciados, máis atados ao reformismo inherente á visión economicista, que tarde ou cedo chocaremos coa oposición burguesa, que se fará tanto máis salvaxe conforme avancemos cara aos nosos obxectivos. Se nos fixamos na historia da loita de clases, a crenza de que o socialismo se podía ir construíndo paulatinamente dentro do capitalismo até terminar desbordándoo de forma pacífica e «ordenada», sen violencias, está presente en dúas do tres grandes correntes internas da socialdemocracia desde finais do século XIX: a do reformismo notorio e público, representada por Bernstein, e a do reformismo oculto e disimulado, representada por Kautsky algo máis tarde.
Unha tese que chegou a unificarlles era precisamente a de que os pequenos aumentos cuantitativos en votos, en presenza electoral e institucional, en normalización civil, en presenza corrente na vida cultural e social tras unha tempada de ilegalización e represión, de grandes mobilizacións pacíficas e respectuosas coa lei burguesa, de presión economicista e reformista sindical exclusivamente polas canles legais, estes e outros «pequenos avances tácticos» ían achegando o socialismo. Segundo esta tese o aumento en forza política institucional e de masas terminaría por convencer á clase explotadora de que debía resignarse ao avance da maioría, iniciando un proceso político de cesión ordenada da súa poder estatal que iría pasando paulatinamente ao proletariado. Chegaría así de maneira case imperceptíbel o momento en que o socialismo dominaría sobre o capitalismo.
Este esquema rompía directamente con catro fundamentos clásicos do marxismo: un, coa teoría da explotación asalariada, da plusvalía, da lei do valor, etcétera, aceptándose os principios da economía neoclásica ou marginalista, da que máis tarde xurdiría o actual neoliberalismo. Dous, a teoría do Estado como instrumento de explotación dunha clase por outra, como instrumento de terror burgués e como peza chave en e para a economía capitalista, impóndose a crenza de que o Estado é un instrumento neutral ou polo menos, de que pode aceptar pacíficamente as reivindicacións radicais do pobo. Tres, a teoría marxista do coñecemento, a dialéctica materialista que insiste na unidade e loita permanente dos contrarios antagónicos, aceptándose variantes do kantismo, que minimiza a dialéctica ou a nega. E catro, a ética marxista que recoñece o dereito á resistencia á opresión, aceptándose variantes da ética kantiana que rexeita aberta ou indirectamente este dereito elemental.
Dalgunha forma, as catro rupturas entre marxismo e reformismo sinalan puntos de aceptación do gradualismo mecanicista que cre que o socialismo pode irse construíndo lenta e pausadamente dentro do capitalismo, até que se impoña pacíficamente. Con todo isto é imposíbel, aínda que na teoría marxista recoñécese a remota posibilidade en condicións excepcionais e moi pasaxeiras dun avance pacífico ao socialismo, esta mesma teoría sostén que a historia non confirma esta rareza, que o máis que probábel, case seguro é que a burguesía resista cunha violencia inhumana e que por tanto hai que prepararse para o peor, sendo por tanto necesario concienciarse da necesidade da ditadura do proletariado, que é o mesmo que dicir da necesidade da democracia socialista. Máis aínda, a experiencia recente confirma a teoría marxista da violencia como parteira da historia, parteira do novo modo de produción que se impón sobre o vello, segundo vimos ao estudar as características dos períodos de transición.
Desde esta perspectiva realista e consciente, os movementos populares teñen a cuádrupla misión de, primeiro, axudar ao pobo traballador a loitar en todas aquelas explotacións e inxustizas que superan os marcos laborais, a explotación patriarco-burguesa, e a dominación do poder adulto, é dicir, a estender a resistencia popular en todos os aspectos da vida cotiá que sofren formas de explotación «exteriores» ao movemento obreiro, ao movemento feminista e ao movemento xuvenil. Por «exteriores» queremos dicir opresiones que se desenvolven «fóra» da fábrica, do domicilio e de traballo feminino asalariado, e da vivencialidad xuvenil, pero que á vez e obrigatoriamente, están dentro da totalidade capitalista, dentro da totalidade da loita de clases.
Segundo, organizarse horizontal e democraticamente para coordinar todos os movementos populares entre si, e tamén co movemento feminista, xuvenil e obreiro. Nos pobos oprimidos nacionalmente, o movemento popular ten a tarefa de inserir a estas coordinacións e ás loitas concretas nas que se desenvolve nunha visión totalizante pero flexible da opresión nacional que determina o contido e a forma da vida social no seu conxunto. Esta perspectiva nacional desenvólvena as mulleres, a mocidade, os obreiros, etcétera, pero os movementos populares poden e deben levala a todos os recunchos da vida colectiva e individual, desde a loita nos barrios até o urbanismo a gran escala, desde o deporte veciñal até unha política de deporte non mercantilizado, desde a loita contra a droga até un sistema sanitario público e gratuíto, e así un inacabábel etcétera.
Terceiro, teñen a función dobre de, por unha banda, elaborar alternativas concretas aos seus problemas partindo do seu coñecemento a pé de rúa, das súas experiencias e da súa capacidade de mobilización dos sectores menos concienciados, o que lles obriga a manter unha independencia efectiva con respecto a outras organizacións, especialmente con respecto aos grupúsculos sectarios que deliran en constituírse en «partidos de vangarda» e con respecto aos partidos dirixistas e máis ou menos burocratizados que teñen polo seu mesma concepción a controlar as iniciativas dos movementos, rebaixándoos a simples correas de transmisión vertical das ordes da cúpula burocrática. É dicir, os movementos serán unha forza antiburocrática baseada na democracia socialista.
E cuarto e último, irse constituíndo como embrión do poder popular a partir dos contrapoderes e das situacións de duplo poder, de maneira que, por unha banda, sexan capaces de mobilizar a crecentes sectores do pobo traballador ao redor de reivindicacións concretas vitais e, doutra banda, sexan capaces de mobilizar esas masas nos momentos críticos, cando se ha de saltar dunha fase de poder conquistado xa a outra fase de máis poder a piques de ser conquistado, de maneira que sexan as máis amplas masas da «nación traballadora» as que interveñan na rúa. Unha das finalidades do movemento popular é, obviamente, a de erradicar calquera pretensión burguesa de reactivar o neofascismo e o fascismo de masas. Non obstante, estas últimas tarefas confluirán noutra tanto ou máis decisiva, crear e ampliar o movemento popular que estexa fóra do Estado obreiro e que actúe como garante que impida a súa tendencia á burocratización e que lle force a seguir co seu proceso de autoextinción. Neste sentido, o movemento popular é o mesmo que o poder soviético e consellista no seu ámbito da cotidianeidade do pobo traballador.
Falando da crise capitalista e o recorte de conquistas obreiras e de liberdades, Até onde crees que vai chegar o Estado burgués e o capitalismo? Crees que hai unha saída da crise dentro do capitalismo?
Sobre a crise capitalista hai que dicir que, como sempre, benefícianse determinadas fraccións do capital, especialmente o financeiro-industrial de altas tecnoloxías, como a militar por exemplo e outras. É un erro falar só de capital financeiro. Desde hai tempo e cada vez máis as grandes empresas teñen os seus departamentos financeiros, as súas conexións coa gran banca, do mesmo xeito que os grandes bancos teñen as súas áreas industriais e de servizos, nas que invisten os seus capitais. A grandes liñas, o capitalismo actual está rexido por unha fracción financeiro-industrial estreitamente relacionada coa economía ilegal. Este segundo compoñente, cada vez máis importante, non pode obviarse porque a economía ilegal -a economía mergullada, gris, criminal, corrupta, mafiosas ou como queiramos denominala- aumenta precisamente debido ás crecentes dificultades para a obtención de beneficio.
Á vez, esta fracción financeiro-industrial con relacións mafiosas depende dos seus respectivos Estado-berce. Non é certo que todo o capital sexa transnacional e sexa apátrida. Sendo certo que o mercado é mundial, que a lei do valor-traballo funciona mundialmente e que as inconcibíbeis masas de capital-ficticio, diñeiro electrónico, etcétera, móvense á velocidade da luz por todo o planeta, sendo isto certo, con todo todas as burguesías necesitan dos seus respectivos Estados como espazos de acumulación segura de parte das seus gaños. E as grandes burguesías necesitan dos seus grandes Estados, das súas leis protectoras, dos seus bancos centrais, das súas forzas armadas. A agudización de todas as contradicións que afectan o capitalismo fai que as clases dominantes adecuen os seus respectivos Estados ás novas circunstancias.
Debiamos precisar estas cuestións previas para saber a que están dispostas as burguesías na actualidade. E están dispostas practicamente a todo, é dicir, os Estados imperialistas teñen plans actualizados para diversas guerras coas que garantir os recursos enerxéticos cada vez máis escasos. Ademais teñen planos represivos actualizados para derrotar as loitas obreiras e populares no centro imperialista. Tampouco lles faltan planos para idiotizar e alienar aínda máis aos seus pobos para que apoien os seus atroces políticas externas, ou para que permanezan indiferentes ante problemas inhumanos como a fame e a pobreza en aumento, as enfermidades en aumento, o uso da comida como arma biolóxica de chantaxe e opresión, etcétera. E non debemos esquecer que teñen planos para seguir apoiando ás fraccións máis poderosas das súas burguesías á conta das máis débiles e obsoletas, doutras burguesías e da humanidade no seu conxunto.
Para todo isto as burguesías necesitan aos seus Estados porque só mediante este instrumento poden impor a súa saída á crise actual. Hai por tanto «saída» á crise? Si e non. Hai saída se se reduce a crise a un momento puntual, relativamente longo, de caída da taxa de beneficios, de dificultades serias para a acumulación ampliada, de aumento das tensións sociais e do malestar en todos os sentidos, de deslexitimación crecente do sistema, etcétera. Se entendemos isto por crise, e en parte o é, entón si hai saída a esta forma de definir a crise porque tarde ou cedo a economía empezará a recuperarse un pouco, só un pouco, e inmediatamente a prensa e o reformismo gritarán de contento dicindo que xa xermolan «brotes verdes» e sectores das clases explotadas creranllo ou por medo e egoísmo, ou por cansazo, abandonarán calquera loita, reforzando así ao sistema e insuflándolle un pouco de vida.
Esta posibilidade é real e non debemos descartala en absoluto. Unha parte da esquerda revolucionaria foi e é catastrofista, pensou e pensa que por fin o sistema chegou ao seu punto de derrube inevitábel. Porén o problema é moito máis grave. O capitalismo non morre se non se mata mediante unha tenaz e sostida loita de clases a nivel mundial. E é aquí onde é decisiva a segunda parte da resposta. A crise non ten saída se por crise entendemos a contradición irresolúbel que mina ao capitalismo no seu mesma esencia, na súa entraña. A crise é o capitalismo en si, e o capitalismo é a crise en si, mais de forma latente, activa no seu interior mais non visíbel no seu exterior máis que nos seus estouridos máis demoledores.
A burguesía moi probabelmente logrará conter durante un tempo a crise do sistema na súa actual forma de expresión, mais non logrará nunca impedir definitivamente a reaparición de crise cada vez máis graves e máis daniñas, cada vez con menos intervalo entre elas. Debemos utilizar sempre esta visión dialéctica das crises concretas e da crise como necesitade obxectiva que reaparece sempre, para entender a loita de clases, a importancia das loitas de liberación e a importancia da filosofía e a ética marxistas na definición do sentido do ideal de vida como realización da praxe revolucionaria.
Co tempo, o capitalismo malvivirá nunha especie de crise permanente, na que os Estados activarán todos os seus instrumentos de terror, control e intervención socioeconómica para salvar o seu sistema porque este, en por si, abandonado ás súas soas forzas económicas, xa non poderá existir. A tendencia nítida e acelerada cara á destrución da democracia-burguesa pola propia burguesía e cara á instauración de réximes autoritarios, tendencia xa iniciada na metade do século XIX, vai materializándose debido á imparábel agudización das contradicións irresolúbeis do capital. A comezos da década de 1920, Lukács falou da «actualidade da revolución» como unha das achegas decisivas de Lenin e como un principio básico para entender a teoría bolxevique da organización de vangarda. O século case transcorrido desde entón até agora ha validado esta tese -e outras no mesmo sentido- que expresada vulgarmente sostén que é urxente activar as forzas subxectivas, a conciencia revolucionaria organizada en forza material de masas que actúe como o sepulturero do capital.
O día 29 hai convocada unha greba orokorra en Euskal Herria, Pensas que Euskal Herria esta preparada para darlle continuidade a esta pelexa e que esta data non sexa senón o principio dunha loita anticapitalista vasca?
Vou responder a esta pregunta desenvolvendo tres puntos. O primeiro explica por que son máis partidario de falar de loita de clases socialista, que non anticapitalista, porque a loita socialista reivindícase dunha tradición rica e complexa, contraditoria, mais moi ampla en matices teóricos e en propostas concretas que debemos recuperar e adecuar. A loita anticapitalista tamén ten un pasado mesmo anterior á socialista, por exemplo o movemento luddita inglés e outras loitas sociais de inicios do século XIX, mais con todo adoece dunha menor riqueza e amplitude programática. Penso que cando se abandona o nome de socialismo e adóptase o de anticapitalismo está a producirse un retroceso político e teórico, do mesmo xeito que cando se abandona a teoría das clases e acéptase a da cidadanía ou a multitude, ou se abandona a política de alianzas obreira e popular e cáese no verborrea sobre a sociedade civil, ou se despreza a unidade sustantiva entre a ditadura do proletariado e a democracia socialista, e entre a ditadura burguesa e a súa democracia de clase e pásase a falar de democracia en abstracto, ou se abandona a dialéctica materialista e retrocédese a algunha forma de neokantismo, ou se abandona o ateísmo militante e retrocédese ao agnosticismo, etcétera.
Paréceme que son máis que sutís cambios de terminoloxía para, segundo din, adaptarse ás circunstancias, aos novos tempos, para non asustar ás masas, para ser mellor entendido pola suposta burguesía democrática, etcétera. Na maioría dos casos son sutís e imperceptibles cambios posteriores a un cambio anterior de práctica política, de estratexia e até de obxectivos. Ocorre que non se pode manter por moito tempo a contradición entre o que se fai e o que se di, entre o xiro lento ou rápido ao reformismo e a linguaxe revolucionaria anterior. Este contraste é negativo para a acumulación electoralista, para a suma de votos e para ser aceptado nos salóns do poder, e como é lóxico entón termínase abandonando o rigor teórico para deslizarse pola facilona superficialidade democraticista.
Por rigor teórico hai que entender tamén a coherencia política revolucionaria. Ambas van unidas na praxe. Non pode haber rigor teórico sen coherencia revolucionaria e viceversa. Forman unha unidade. Pois ben, no plano da teoría, o rigor consiste no uso de conceptos radicais, os que penetraron na esencia da explotación e sácana á superficie da acción revolucionaria. No plano da acción política, o rigor consiste na práctica de masas do contido revolucionario que eses conceptos radicais sacan á luz. Cando usamos o concepto de explotación asalariada, de plusvalía e de lei do valor-traballo, por exemplo, dicimos abertamente loita revolucionaria de clases, necesidade do control obreiro e popular, necesidade de recuperar as fábricas pechadas e de crear cooperativas de produción e de consumo inseres na vida cotiá do pobo traballador mediante unha conexión práctica diaria entre o movemento obreiro e os movementos populares, xuvenís, feministas, etcétera, e en sínteses, falamos do poder popular, da toma do Estado burgués, da súa profunda depuración e da creación simultánea dun Estado obreiro e independente, se se trata dunha nación traballadora oprimida.
Falamos arriba sobre a importancia decisiva do rigor teórico no uso dos conceptos que deben facilitarnos a loita revolucionaria nun sistema opaco e escuro, que inviste a realidade e fai que creamos que a causa é o efecto, e que o superficial é a única realidade que existe. Agora remitímonos ao dito arriba.
O segundo punto explica que tiña que alargarme un pouco nesta explicación para facer máis comprensible o resto da resposta a esta pregunta. En efecto, e empezando polo final, en Euskal Herria a loita anticapitalista é moi antiga. Existen datos do século XVI sobre resistencias populares e campesiñas ás pretensións burguesas de acaparar os bosques comunais para a súa florecente industria de armas, de barcos e de derivados do ferro. Podemos retroceder algo máis no pasado se relacionamos as resistencias populares e campesiñas contra a burguesía comercial e usurera tanto vasca como estranxeira traída por algúns reis para activar a economía do país. Despois, segundo crece o capitalismo xorden máis resistencias, motíns, revoltas e até sublevacións. Que non se trata unicamente das clásicas «revoltas por fame», que tamén nalgúns casos, senón de loitas nas que actúa unha alianza popular e campesiña, con fundamental participación das mulleres traballadoras, témolo en que o nome en euskara que termina impóndose é o de «matxinada», é dicir, loitas de matxines, de traballadores asalariados en ferrerías e outras empresas.
Ao longo destes conflitos vanse entretejiendo explicacións utópicas dunha sociedade mellor con programas cada vez máis realistas de melloras non só inmediatas e urxentes senón tamén a medio prazo. Aínda que é certo que domina unha visión presocialista e utópica, non é menos certo que xa para a metade do século XIX existe unha base popular e obreira predisposta a avanzar nunha visión protosocialista. Temos, por exemplo, o impresionante efecto concienciador da letra do himno Gernikako Arbola, de Iparragirre en 1853, loitador internacionalista en primeira liña das barricadas de 1848, perseguido por varias burguesías e profundamente vasquista, letra tan progresista para a súa época que lle custou outro desterro. O ideario socialista foise asentando grazas aos primeiros movementos anarquistas e despois grazas ao socialismo de fins do século XIX. A fusión entre estas visións de clase e a historia de loita social autóctona sostida desde o pasado, como vimos, realizábase na vida cotiá do pobo traballador da época dunha forma tan natural que o mesmo Max Weber quedou impresionado deixando constancia diso nas súas cartas durante a viaxe que realizou por Euskal Herria a finais do século XIX.
Sen entrar agora a maiores precisións, podemos dicir a grandes liñas que a formación do primeiro pobo traballador vasco no sentido socialista iníciase en 1890 e dura até a ditadura de Primo de Rivera en 1923. Especialmente na súa última subfase é cando toma corpo de maneira irreversible o proceso que máis tarde culminará no independentismo socialista. Por que dicimos que acaba en 1923 e non en 1937, como a truncada segunda fase? Pois porque a burguesía vasca aproveita a ditadura militar para tentar esmagar coa axuda do Estado español sobre todo á parte do movemento obreiro que vai achegándose á fusión do sentimento nacional e do social, e á vez aos sectores máis conscientes do nacionalismo pequeno burgués e popular que non aceptan as claudicaciones da dirección burguesa do PNV. É moi ilustrativo o comportamento proburgués e claramente imperialista español durante estes anos de ditadura militar do PSOE.
A segunda fase é moi breve, de 1931 a 1937, coa derrota militar fronte ao exército internacional franquista que supón, no fondo, unha verdadeira invasión estranxeira en apoio a e apoiada polo bloque de clases dominante en Hego Euskal Herria. A loita socialista, non só anticapitalista, ten nesta fase dous fitos decisivos para a posterioridade: a clara dinámica de achegamento do nacionalismo cada vez máis radicalizado no social, co socialismo marxista, co comunismo, cada vez máis consciente da opresión nacional do pobo traballador, e a derrota da insurrección de 1934. Ambas as leccións refórzanse coa aposta reaccionaria da burguesía vasca e co medo crecente ao socialismo e ao independentismo en ascenso dunha parte apreciábel da dirección do PNV.
En xullo de 1936 aparecen a Comuna de Donostia, e outros poderes populares máis localizados, que resiste até mediados de setembro dese ano, mentres que o PNV escíndese en anacos, optando varios deles por sumarse á rebelión franquista, outros, as bases de masas de Gipuzkoa e Bizkaia, por defender a II República e un terceiro sector que podemos identificar coa dirección nestes herrialdes, en espera de ver que ofrecen os militares sublevados, que ofrece a II República e que deciden as bases militantes. En contra da mentireira versión histórica creada polo PNV, este partido non mobilizou todos os recursos dispoñíbeis e creábeis para resistir até o final á invasión franquista, que por ser capitalista atopaba un apoio moi efectivo na burguesía «nacionalista» biscaíña. O seu ignominiosa e estúpida rendición de Santoña anunciaba o que sería o comportamento básico deste partido desde 1937 até agora mesmo.
A terceira fase de loita socialista, e de (re)creación do pobo traballador que o activa como suxeito colectivo liderado pola clase obreira, iníciase en 1947 e sostense até a durísima ofensiva capitalista de destrución da fracción industrial e siderometalúrgica da clase obreira vasca, desencadeada polo PSOE na metade da década de 1980, co apoio incondicional de UPN e PNV, e a pasividade doutras forzas reformistas de centro-esquerda, como EE. Os anos de gloria popular e obreira vivíronse entre 1966 e 1978, unindo na práctica a liberación de clase coa liberación nacional. Porén case desde o comezo dos anos 70 o nacionalismo español do PSOE e do PCE empezará a combater o inaceptábel e insoportábel avance do independentismo socialista na clase traballadora. O nacionalismo español «progresista» endurecerá o seu contido antidemocrático e burgués conforme vai cedendo ás esixencias tardo-franquistas e do imperialismo, é dicir, durante a «transición» da ditadura franquista descarnada, á ditadura burguesa amparada na monarquía que Franco impuxo.
Debemos apuntar catro obxectivos básicos do nacionalismo español «progresista» desde 1978 e sobre todo desde 1982-1883, coa chegada do PSOE ao goberno: un, tentar cortar de raíz o crecemento da conciencia independentista no movemento obreiro no seu conxunto. Outro, unido ao anterior, foi o de facilitar o desmantelamento industrial imposto con especial saña naquelas empresas nas que a clase obreira destacaba pola súa combatividade nacional de clase. Ademais, romper coa escisión reformista de EE a unidade do independentismo socialista; e, por último, mediante o Plan ZEN, os GAL e un longo etcétera, vencela política e militarmente interrelacionando todas as tácticas da guerra de baixa intensidade e de contrainsurgencia internacional, desde o terrorismo até a droga ilegal como arma de exterminio psicosomático e físico da mocidade vasca.
O terceiro e último punto explica que nunca entenderemos a loita socialista nunha nación oprimida se non integramos nela o accionar do Estado ocupante en canto centralizador estratéxico do capital en xeral e das burguesías das nacións oprimidas. No caso vasco, a fase da loita de clases de entre 1947 e 1984 foi inseparábel da belixerancia do Estado español, como o foi no pasado e o será no futuro. O que o Estado buscaba era, en síntese, secar o océano no que crecía o independentismo socialista, é dicir, esnaquizar á clase traballadora no seu centro mesmo, na súa fracción industrial mediante o arrasamiento da súa base reprodutora. Non é a primeira vez que o capital recorre a ese método. Xa o empregou a burguesía italiana contra o poderoso movemento popular do norte do seu Estado, contra as formas de loita armada, de insurxencia múltiple, por citar un só caso.
A loita socialista contra o capitalismo é, nun contexto de opresión nacional, loita socialista pola independencia, como xa quedou patente na segunda parte da fase de 1947 a 1984, ou sexa a partir da metade dos anos 60 tanto coa V Asemblea como co crecemento da loita de clases desde unha perspectiva nacional vasca. Non se trata, por tanto, só da forma da loita socialista, senón fundamentalmente do seu contido, da súa esencia. Até agora diciamos que a loita de clases en Euskal Herria adquiría a forma de loita de liberación nacional. En realidade ten o contido de loita de liberación nacional. É preciso deixar claro este matiz tan fundamental. A forma concierne ao externo, pero o contido concierne ao fondo, ao básico. Trátase dun contido de loita nacional de clase porque é a clase traballadora e é o pobo traballador o eixo decisorio, e porque a independencia socialista é a única garantía de supervivencia da nación vasca.
Mentres que nos pobos que non sofren opresión nacional, é dicir, os que xa teñen un Estado nacional-burgués propio, independente, a loita de clases si ten a forma nacional pero o contido internacional inherente ao choque mundial entre o capital e o traballo, pola contra nas nacións oprimidas, ocupadas militarmente por un Estado estranxeiro, a loita de clases ten o contido de liberación nacional de clase mentres non asegure a súa independencia. É un contido transitorio, que dá un salto ao contido internacionalista unha vez lograda a liberdade nacional aínda que sexa formal, burguesa. Este criterio é decisivo para entender a historia da loita de clases mundial desde a metade do século XIX.
Estas leccións innegábeis en Euskal Herria xa a mediados da década de 1980, quedaron de novo reafirmadas nos feitos posteriores. A seguinte fase de loita socialista e de (re)composición do pobo traballador empeza con tremendas dificultades e con lentitude desde finais da década de 1980, debido precisamente á extrema dureza do ataque anterior, e sobre todo ao feito de que agora o neoliberalismo supón un permanente intento de destrución fulminante de todo rebrote de resistencia. Pero a loita de clases nunca desaparece do todo, sempre se refuxia nos seus cuarteis de inverno, á espera de reaparecer. Tras a década de falsa expansión económica, a de 1997-2007, a da burbulla financeiro-inmobiliaria, a loita socialista non tardou apenas en asomar e en tomar a rúa mediante tres folgas xerais sostidas entre 2009 e 2010. E agora imos a por a cuarta folga xeral.
A tendencia histórica cara á emerxencia do contido de clase da loita de liberación nacional, que non unicamente da súa forma, amplíase cos acontecementos que están a se suceder por mor da ofensiva da euroalemaña en contra dos Estados burgueses formalmente independentes, sometidos á crise. A independencia estatal burguesa desapareceu para a maioría dos Estados da Unión Europea, excepto para moi poucos deles. O resto son Estados burgueses tutelados, vixiados e controlados, sen independencia económica efectiva, e por tanto sen independencia política, aínda que aínda con algo de independencia cultural, deben obedecer á euroalemaña.
Neste contexto a cuarta folga xeral vasca ten agora máis contido de liberación nacional que nunca antes porque agora a opresión nacional non xorde exclusivamente do capitalismo español, que tamén, e que é o opresor decisivo e fundamental, senón á vez pero a outra escala do capitalismo europeo. Coa expansión e centralización do euroimperialismo interno á Unión Europea, a liberación nacional vasca reforza o seu contido de clase. Non pode ser doutro xeito cando precisamente todas as burguesías débiles, excepto a islandesa, aceptan sen pestañear o recorte das súas soberanías propias, claudican ante as esixencias exteriores e sacrifican aos seus pobos e renegan do seu sentimento nacional-burgués para non enfadar ao capital financeiro e aos seus Estados valedores.
Por último, é este contido nacional de clase o que explica a necesidade dunha crecente colaboración práctica entre o movemento obreiro, o movemento popular, o xuvenil e o feminista. A explotación capitalista actual non se realiza só na fábrica senón practicamente na totalidade da vivencia cotiá, aínda que non sexa explotación asalaria directa. Esta realidade afecta directa e indirectamente á totalidade da poboación que non ten outro recurso de supervivencia que a súa forza de traballo. As loitas feministas, as populares e as xuvenís, teñen xa unha dependencia innegable con e contra a lóxica do capital. Por tanto, a loita de clases ou máis exactamente a loita nacional de clase non pode desenvolver toda a súa impresionante forza se non é á vez loita da muller, da mocidade e dos movementos populares.
Para terminar Iñaki, Hai loitas moi fortes en Europa, América, por exemplo Grecia, Portugal? Non crees que o internacionalismo nesta fase do capitalismo debe xogar un papel importante de coordinar loitas en todo o mundo polo socialismo?
O internacionalismo non debe só «coordinar loitas», o cal segue sendo urxente, tamén debe facer dúas cousas máis: debe coordinar e provocar reflexións teórico-críticas a escala mundial, e debe crear organizacións mundiais de apoio revolucionario práctico. Ambas as cousas fixéronse con absoluta normalidade no pasado, no século XIX sen retroceder até a loita de clases desde o século XV en diante, ou mesmo máis tarde. Non se pode negar que agora existe unha reflexión teórica mundializada dun alcance e variedade como nunca existira, pero penso que debemos avanzar nunha máis intensa coordinación para centrar algúns puntos críticos urxentes nos que facer especial insistencia.
Un deles é, por exemplo, o da denuncia do «imperialismo humanitario», desa descarada ingerencia criminal nos pobos díscolos ao imperialismo, utilizando algunhas das súas contradicións internas coa escusa da «democracia» tal cal a define o capital, para esmagalos cunha saña sádica que desborda todos os supostos «crimes» dos que lles acusa a industria político-mediática capitalista. E todo iso co aplauso ou o silencio da «esquerda» occidental. Outro é a aterradora militarización pre-bélica mundial, ese 24% de aumento do gasto militar internacional no último lustro, tendo en conta que o capitalismo recorreu ás guerras mundiais para saír das súas grandes crises periódicas. E por non estendernos, o último que citamos agora é o da urxencia de demostrar que existe unha alternativa ao imperialismo, que o socialismo como antesala do comunismo é factíbel ademais de necesario.
E en canto á creación de organizacións internacionais de axuda práctica, tampouco hai moito novo que dicir. Xa existen múltiples grupos e redes que se han ir asentando por mor da experiencia dos foros sociais antiglobalización, mesmo existen varias Internacionais e formas de coordinación de forzas de esquerda. Porén bótase en falta a reivindicación clara e explícita do internacionalismo solidario activo, como no seu tempo foron as Brigadas Internacionais, o Socorro Vermello, etc. Mentres que o imperialismo organiza exércitos terroristas «civís» e «democráticos», a arma e trasládaos aos países que quere aterrorizar e esnaquizar, e mentres a ONU e outras institucións directa ou indirectamente ao servizo do capital, lexitiman estes ataques e até os apoian materialmente, os pobos explotados e as súas esquerdas revolucionarias apenas nos mobilizamos na defensa activa dos dereitos masacrados.
Nenhum comentário:
Postar um comentário