Ao peche do 2010, todo indica que a Unión Europea abdicou da tarefa de construír un proxecto social e democrático a escala continental para converterse na súa máis enconada adversaria. O eixo Berlín-París-Londres está a conseguir impor a súa pretensión de consolidar un mecanismo de rescate financeiro condicionado á aceptación de políticas de "austeridade" e de conxelar até o ano 2020 un orzamento comunitario non maior ao 1% do PIB dos Estados membros. Estas medidas só poden comportar a profundización dun camiño de servidume moi diferente ao fantaseado por Friedrich Hayek. Como mínimo, para os países situados na periferia da actual UE, que se verían constreñidos a aplicar unha serie de políticas suicidas para a súa propia recuperación interna, so pena de perder os fondos comunitarios e, chegado o caso, o seu dereito de voto nas institucións europeas. Os impulsores destas políticas son plenamente conscientes do seu carácter anti-popular. Por iso pretenden trasladala ao mortecino Tratado de Lisboa a través dun procedemento especial que esixiría o visto e prace dos parlamentos estatais pero que permitiría, ao mesmo tempo, sortear os incómodos e imprevistos referendos cidadáns. A deriva elitista e tecnocrática da UE deveu así en obstinación. Fóra dalgunhas honrosas excepcións, as enerxías democratizadoras hoxe existentes no espazo europeo non proveñen das súas institucións. Máis ben, radican nas voces que, de Atenas a París, de Dublín e Lisboa a Londres, Roma, Madrid ou Barcelona, están a atreverse, con enormes dificultades, a contestar este proceso nas rúas, nos barrios, nos lugares de estudo e de traballo, negándose a asumilo coma se dun irresistible designio divino se tratase.
Cando o tsunami financeiro provinte de Estados Unidos se desprazou a Grecia, algunhas voces optimistas pensaron que a Europa social chamaría á porta. Que a retórica a favor dun "goberno europeo" se traduciría nun esforzo coordinado por establecer un centro redistributivo de ámbito continental, por converter ao Banco Central Europeo, á maneira da Reserva Federal, nun emisor masivo de euro-débeda e por xugular, en fin, a uns capitais especulativos que ameazaban os fundamentos mesmos da integración. Con todo, os bancos golpearon primeiro e as institucións europeas non tardaron en esixir medidas drásticas para reducir uns déficits públicos longamente disimulados ou xerados, como no caso español, para licuar as débedas privadas das entidades financeiras.
O goberno socialista de Papandreu decidiu que a única maneira de encartarse ao mandato do directorio franco-alemán consistía en sacrificar salarios e pensións e en aumentar os impostos indirectos. Todo iso nun país que dedicaba un 3,6% do seu PIB a gastos militares e cuxa estrutura fiscal era unha das máis regresivas do continente. Co alento grego encima e a ameaza dunhas axencias de cualificación de débeda libres de todo escrutinio público, tamén o goberno do PSOE optou por soltar o lastre da retórica social utilizada durante os anos de euforia inmobiliaria. O paquete de axustes incluíu a posta en marcha de inxentes axudas á banca, o estímulo ás fusións e á privatización das caixas de aforro e o inmediato sacrificio de dereitos sociais e laborais de seu débiles en comparación cos vixentes na antiga UE do quince. Nin unha medida dirixida a limpar e democratizar o sistema de crédito, póndoo ao servizo de emprendimientos social e ambientalmente sustentables. Nin unha a dar resposta ao drama das máis de 350.000 familias afectadas pola fraude inmobiliaria e as execucións hipotecarias. Nin unha a reverter a regresividad do sistema fiscal e atenuar, así, as desigualdades e a exclusión que están a alimentar o crecemento da xenofobia e a extrema dereita. Nada que puidese enviar un sinal equívoco a uns mercados financeiros ben dispostos, en cambio, a especular sen rubor contra os seus benefactores. Aos poucos, a debilidade e da falta de coraxe política dos gobernos da periferia europea fíxose evidente. E os mercados non tardaron en cebarse con Irlanda e Portugal. Alí, a crise tamén pasou a factura de terse calzado demasiado pronto o corpiño que supuxeron a entrada no euro e a asunción dos criterios de converxencia bosquexados en Maastricht.
Lonxe de quedar na periferia europea, a febre do axuste estendeuse tamén ao norte. Se no sur os executores foron unhas socialdemocracias desnortadas, que ao desmobilizar ás súas bases cavaron a súa propia tumba ante os especuladores, no norte o protagonismo correspondeu sobre todo aos gobernos conservadores. Cando estalou a crise, algúns, como o de Nicolás Sarkozy, foron os primeiros en apostar tácticamente por "refundar o capitalismo". Pero aquela consigna revelouse pronto como unha mera cortina de fume, como unha maneira de gañar tempo nun país que, xa dende as folgas de 1995 contra os plans neoliberais de Juppé, conta cunha sólida tradición de loitas en defensa do público. Consciente, con todo, de que a economía francesa non é a alemá, Sarkozy non tardou en aproveitar a conxuntura para cargar contra o sistema público de pensións, impondo practicamente sen debate parlamentario, a ampliación da idade de xubilación. O recentemente estreado goberno de David Cameron non lle ha ir á zaga. A pouco de asumir, entregou aos especuladores un 40% do gasto social, tentando facer pasar como medida de racionalización administrativa o que no fondo constitúe unha nova carga de profundidade contra dúas dos alicerces históricos do Welfare británico: a sanidade e a educación públicas.
Que estas políticas comportan un auténtico estado de emerxencia económico, imposto á marxe ou ao fío da legalidade vixente queda probado, en boa medida, pola maneira furtiva en que os países fortes da UE decidiron reflectilo no Tratado de Lisboa. Lonxe queda o tempo en que, tras o rexeitamento francés e holandés ao tratado constitucional, as clases dirixentes europeas expuñan a necesidade dun Plan B que achegase a UE á cidadanía e que perfeccionase os mecanismos de participación democrática. A idea, agora, é precisamente a oposta: evitar, a calquera prezo, referendos que poidan levar o debate sobre o proceso da integración á opinión pública e carrexar resultados non queridos. Desde esta perspectiva, incluso a reforma do Tratado de Lisboa se presenta como un trámite engorroso. Engorroso pero inevitable, se se ten en conta que son varias xa as demandas de constitucionalidade expostas ante o Tribunal constitucional alemán contra o Fondo de Axuda Financeira de 750 mil millóns de euros aprobados o pasado mes de maio sen discusión parlamentaria algunha.
A estas alturas, non é ningún segredo que o marco económico imposto pola UE, sobre todo na zona euro, está abertamente rifado coa mellor tradición do constitucionalismo social e democrático da que moitos estados membros pretenden extraer a súa lexitimidade. A crise, en efecto, demostrou a extrema debilidade, cando non a futilidade de protocolos, cláusulas sociais e cartas europeas supostamente encargados de frear a erosión de dereitos arduamente conquistados. Pero non só iso: tamén forzou reformas regresivas e mutacións nas constitucións formalmente vixente nos estados, sobre todo naquelas máis esixentes desde o punto de vista do seu contido social. Este é o caso, por exemplo, de Portugal. Alí, o avanzado texto de 1976, aprobado tras a revolución dos caraveis, tivo que ser reformado en sete ocasiones, entre outras razóns, para acomodarse á forma monetarista e neoliberal da constitución económica europea. E agora, non por casualidade, foi obxecto dun novo embate a mans da dereita conservadora, que impulsou unha oitava modificación co propósito de devaluar o alcance normativo de dereitos sociais básicos como os dereitos á educación e á sanidade, públicos e gratuítos. Este fenómeno, en calquera caso, tamén impactou en estados con constitucións sociais relativamente máis débiles. Así o demostra a experiencia española, onde o propio tribunal constitucional tivo que recorrer a unha dubidosa operación semántica para compatibilizar a "supremacía" do texto de 1978 coa "primacía" do dereito da UE, e onde o Partido Popular non dubidou en propor a constitucionalización da ausencia de déficit como unha forma, precisamente, de europeizar o dereito interno.
Máis aló da cuestión da legalidade, estas políticas estás a se revelar, ademais, como un despropósito desde o punto de vista da súa efectividade. Non servirán para conseguir algúns dos fins que aseguran perseguir, como aplacar ás oligarquías financeiras. Pola contra, o máis probable é que desaten unha espiral de recortes que profundará o actual marco recesivo, empuxará a algúns países directamente á depresión e aumentará aínda máis a exclusión social. É máis, se a desintegración e o dumping social non han ir xa máis lonxe, é, novamente, grazas ás protestas que, de maneira embrionaria pero persistente, propuxéronse plantar cara a estas políticas e desposuílas da súa aura de inevitabilidade. A diferenza do que podía ocorrer a inicios do século pasado, estas resistencias prodúcense tras décadas de políticas neoliberais, nun contexto de forte fragmentación social e sindical e coa extrema dereita á espreita. O certo, emporiso, é que sen as folgas xerais gregas, francesas e portuguesas, sen a mobilización, contra o medo e a chantaxe, de millóns de traballadoras e traballadores, de parados, precarios, estudantes e pensionistas de todo o continente, as perspectivas serían sen dúbida peores.
Os grandes grupos económicos e mediáticos e os seus aliados políticos son plenamente conscientes diso. Por iso, a pesar da relativa debilidade da resposta social producida até agora, combinaron o desdén pola mesma coa súa criminalización preventiva. En Grecia, o goberno non tardou en sacar a relucir o espantallo do manifestante terrorista e a represión pronto sumou no seu haber varios mortos e centenares de feridos e detidos. En Francia, Sarkozy lanzou os xendarmes ás rúas para obrigar aos manifestantes a volver aos seus traballos, e aínda que algúns tribunais consideraron que a medida constituía unha restrición ilexítima ao dereito de folga, a cifra de arrestados pronto superou os dous mil. Mesmo no caso español, onde o paro xuvenil é xa do 40% e onde a protesta non foi nin a metade de intensa que en Grecia ou Francia, bastou que a folga do 29-S tivese máis éxito do esperado para que a patronal, a dereita política e certos medios de comunicación a rebaixasen a un exercicio de vandalismo protagonizado por sindicalistas e anti-sistemas que pretendían acabar co Estado de dereito.
En realidade, quen buscan reducir a protesta social a actos illados de salvaxismo ou de delincuencia non só tratan de desposuíla de lexitimidade. Tamén tentan minimizar ou ocultar a enorme violencia pública e privada que hai detrás das políticas impostas para afrontar a crise. E é que no fondo, no conflitivo escenario que se estende por Europa nestes tempos, dous proxectos se banten a duelo. Un, o do axuste e o despotismo financeiro, leva no seu seo a semente dun futuro lúgubre, capaz de convocar as peores pantasmas do populismo represivo, a xenofobia e o nacionalismo excluínte. O outro, o da Europa mobilizada en defensa dos dereitos sociais e os bens públicos, comúns, contén en cambio a promesa dunha alternativa igualitaria e democrática á desorde actual, dentro pero tamén máis aló das fronteiras estatais. Nese contexto, o imperativo ético e político dos tempos por vir non pode ser outro que preservar esta Europa indómita da fragmentación, o enfrontamento cainita e a criminalización. E facerlle espazo. E conseguir que dure.
Nenhum comentário:
Postar um comentário