Artigo de Andreu Espasa suxerido por David Rodríguez e tirado de aquí. Tradución de Revolta Irmandiña.
A finais dos anos trinta, Nova York era a capital emblemática do esquerdismo estadounidense. Era a época da Fronte Popular, que nos Estados Unidos concretábase nun amplo movemento social que daba un apoio crítico ao presidente Roosevelt e onde o Partido Comunista dos Estados Unidos xogaba un papel central. As súas principais loitas eran a erradicación da discriminación racista, a extensión dos dereitos sindicais e a solidariedade internacionalista con China e, sobre todo, coa España republicana. O groso da esquerda frentepopulista eran sindicalistas, mais entre as súas filas tamén se contaban numerosos artistas e intelectuais, moitos dos cales eran refuxiados da Alemaña nazi. Arthur Rosenberg, historiador da democracia e o socialismo, era una as cabezas máis privilexiadas daquela xeración.
A etapa norteamericana de Arthur Rosenberg é o último episodio dunha biografía política e académica moi accidentada. Naceu en Berlín en 1889, no seo dunha familia de clase media xudía. Ao estalar a Primeira Guerra Mundial, Rosenberg era un mozo de ideoloxía nacionalista alemá que traballaba como profesor de historia antiga. Alistouse como voluntario ao exército imperial en 1915 e serviu a maior parte do tempo no seu Departamento de Prensa de Guerra. Para Rosenberg, a catástrofe da guerra significou unha profunda decepción co sistema político imperial. O mozo historiador abandonou o nacionalismo alemán para abrazar a causa do internacionalismo proletario. En novembro de 1918, Rosenberg afiliouse ao Partido Socialdemócrata Independente de Alemaña (USPD). Dous anos máis tarde seguiu á á esquerda do USPD na súa confluencia co Partido Comunista Alemán, onde ocupou varios cargos. A súa produción académica tamén se viu profundamente afectada polo seu novo compromiso político. Despois da guerra, o seu interese irase desprazando progresivamente ao campo da historia contemporánea.
A partir do outono de 1925, Rosenberg empezou a mostrar signos de desconformidade coa liña política dos seus camaradas até que, finalmente, en abril de 1927, abandonou o partido comunista, denunciando a subordinación dos distintos partidos do Comintern ás directrices de Moscova como principal causa da súa ruptura. Rosenberg tamén lamentaba que a política dos comunistas derivase nunha fraseoloxía revolucionaria "romántica e inofensiva" que xa non servía para derrocar a orde capitalista. Seguiu como deputado independente no Reichstag até 1928 e reincorporouse ao ensino, desde onde tratou de conciliar a súa paixón política e a súa carreira profesional a través de escritos sobre a historia da democracia. A vida acougada fóra da política durou poucos anos. Fuxiu de Alemaña en canto Hitler foi nomeado chanceler, no inverno de 1933. Despois dunha breve estancia en Suíza, retomou o rumbo cara a Inglaterra, onde traballou como lector de historia antiga durante tres anos na Universidade de Liverpool. Acabado o contrato en Liverpool aceptou unha oferta en Brooklyn College, nos Estados Unidos. Rosenberg chegou a Nova York coa súa familia en novembro de 1937. Co raquítico soldo que recibía polas súas clases e as axudas dunha organización de solidariedade cos refuxiados, o historiador alemán dispúxose a refacer a súa vida como intelectual comprometido. Entre as pertenzas que trouxera até Nova York atopábase o manuscrito do que sería o seu último libro: Democracia e Socialismo [1].
A democracia entendida como o goberno da maioría de pobres libres
Entre as principais premisas da obra de Rosenberg, destacan a vontade de historizar a democracia, o rexeitamento ás abstraccións descontextualizadas de certa literatura politolóxica e a centralidade dunha análise de clases libre de esquematismos deterministas. En efecto, a importancia outorgada por Rosenberg ás clases sociais na historia da democracia non vai rifada cunha visión chea de matices e respectuosa coa complexidade histórica. As clases sociais non son estáticas nin teñen un comportamento predicíbel, senón que son realidades dinámicas e fluídas, onde o elemento subxectivo exerce unha influencia relevante. O historiador berlinés non pretendía definir categorías de clase válidas para calquera contexto histórico nin limitar a clase a factores meramente económicos. Rosenberg tampouco vía posíbel escribir unha historia da democracia a partir do relato embelecido dos seus defensores intelectuais, comodamente instalados nunha liberal República das Ideas na que non facía falta esforzarse por entender as condicións económicas e sociais de cada período histórico. É por iso polo que Rosenberg proponse a nova tarefa de historizar a democracia, trazando a evolución do seu significado variábel e definindo as forzas sociais que lle deron apoio ao longo do tempo.
En Democracia e loita de clases na Antigüedad (1921) atopamos un bo exemplo do seu método histórico. Rosenberg lémbranos que a democracia, segundo os antigos, era o goberno das clases populares, da maioría de pobres libres. A extensión que conformaba esta maioría era cambiante e dependía de cada momento histórico, mais non só por mor das esixencias dos diferentes modos de produción. Tamén influía a habilidade do movemento democrático á hora de agrupar a maioría do pobo ao seu ao redor e illar aos máis ricos. Para Rosenberg, as clases sociais créanse e redefínense a través da loita política. A orixinalidade do seu marxismo queda demostrada no seu desafío a determinadas certezas da historiografía marxista tradicional. Como marxista, defende que a loita de clases é o motor da historia, non obstante, para que esta afirmación manteña un valor heurístico, esixe que se examine de preto as distintas clases en loita en cada momento histórico determinado. O carácter heterodoxo do marxismo de Rosenberg chega ao extremo de facerlle rexeitar a teoría histórico-evolutiva dos modos de produción. Xa en 1921, o historiador socialista sinala que, na Antigüedad, a loita de clases determinante non se deu entre escravos e amos. Sitúa a escravitude como unha relación social minoritaria e como un réxime de explotación menos duro que a servidume da gleba, a cal aparece de forma intermitente durante a Antigüidade. Rosenberg conclúe que, en contra do que se afirma no primeiro capítulo do Manifesto Comunista, as principais loitas de clases para os antigos non foron entre señores, por unha banda, e escravos ou servos, polo outro, senón entre pobres libres -demos, a plebe- e cidadáns ricos -os oligoi, os patricios-[2].
As bases do marxismo orixinal de Rosenberg aplicadas á historia da democracia xa se poden apreciar nos seus textos de principios dos anos vinte. A mesma metodoloxía e temática serviralle para explicar o bolchevismo [Unha Historia do Bolchevismo (1932)] e as orixes da República de Weimar [Alemaña Imperial (1928)]. En 1938 aparecerá en Holanda a versión alemá de Democracia e Socialismo (1938) e, un ano máis tarde, a tradución en inglés [3]. Democracia e Socialismo será a súa obra máis ambiciosa, tanto polo alcance cronolóxico como pola dimensión internacional do período estudado. Como indica o seu título, o libro trata sobre a relación histórica do movemento socialista coa democracia e tenta demostrar que desde os tempos de Marx e Engels o socialismo inseriuse na tradición da democracia revolucionaria. A primeira parte do libro trata da democracia moderna antes de Marx, con especial atención a Jefferson e Robespierre, a quen considera dúas versións do mesmo movemento democrático, a pesar da lenda negra que persegue ao revolucionario francés. O groso do libro, no entanto, atópase na segunda parte, dedicada á evolución do pensamento socialista desde 1848 até os inicios da Segunda Internacional.
Nun principio, como se pode observar no último capítulo do Manifesto Comunista, Marx e Engels situaban o comunismo como unha rama do movemento democrático. Se se autodefinían como comunistas e demócratas é porque entendían que o obxectivo de socializar a propiedade dos medios de produción só se conseguiría como resultado dunha gran revolución democrática, que dese ao proletariado o dominio político que lle correspondía pola súa grande forza numérica e a súa misión histórica específica. Ademais, Marx e Engels nunca creron que a súa modesta organización, a liga Comunista, fóra capaz de tomar o poder en ningunha nación europea. Os escritos anteriores a 1848 mostran unha grande convicción na inminencia da revolución porque, como comunistas, tiñan plena conciencia de pertencer ao amplo movemento democrático. A súa tarefa intelectual consistía en influír ao movemento democrático co obxectivo de liberalo de ilusións e atrasos propios da pequena burguesía e facelo consciente da necesidade de centralizar a actividade industrial moderna, cun programa de transición gradual cara ao socialismo onde os privilexios de berce máis inxustificábeis, como o dereito a herdanza ou os impostos regresivos, serían abolidos inmediatamente. O movemento democrático fundábase nunha coalición interclasista que incluía traballadores, campesiños e pequena burguesía. Nesta vasta coalición, a misión dos comunistas consistía no fortalecemento do liderado do proletariado, dado que ningunha outra clase social se atopaba en mellor posición para entender a necesidade histórica e o significado profundo do movemento democrático. Do mesmo xeito que o éxito da revolución democrática pasaba polo liderado do proletariado, o éxito do socialismo era inconcibíbel sen o seu medio principal, é dicir, sen a conquista do poder por parte do proletariado a través da revolución democrática. A teoría política de Marx e Engels, pois, non se pode entender sen ter en conta a súa relación co movemento democrático de masas.
Despois de 1850, as relacións de Marx e Engels cos líderes oficiais do movemento democrático sufriron un grande cambio. Para os líderes comunistas, os dirixentes oficiais do movemento democrático, unha vez illados e derrotados, perderon todo interese. As duras críticas contra os líderes demócratas non evidenciaban, con todo, unha renuncia substancial na aposta democrática de Marx e Engels. Para os socialistas, o auténtico cambio cara ao movemento democrático deuse a partir da derrota obreira na Comuna de París. En outubro de 1847, Friedrich Engels escribía que as discusións entre comunistas e demócratas non tiñan ningún sentido, xa que uns e outros coincidían en todas as cuestións de política inmediata. Ademais, o dominio do proletariado equivalía ao dominio democrático da maioría. En cambio, unha xeración despois, en decembro de 1884, o mesmo Engels escribiría nunha carta sobre o perigo de que as forzas da reacción, nunha situación revolucionaria, agrupásense baixo a bandeira da "pura democracia" para impedir a hexemonía política do proletariado. A evolución dos conceptos democracia e socialismo é aínda máis profunda se se ten en conta que, antes de 1848, democracia era unha palabra ofensiva para a grande burguesía, unha palabra que cheiraba a sangue e barricadas, mentres que socialismo tiña unhas connotacións máis ben inofensivas, asociadas con aqueles que se entretiñan en discutir sobre modelos de utopía social.
En efecto, a derrota da Comuna de París de 1871 e a represión posterior supuxeron un duro golpe para o movemento obreiro europeo. O exterminio de decenas de miles de obreiros tamén trouxo consigo a aniquilación da memoria democrática popular. Esfumouse o significado de pobo e de democracia, tal e como se entendían na tradición política da democracia revolucionaria. O movemento obreiro socialista que renaceu en Francia ignorou o legado de Robespierre, un radical de clase media sobre quen caerá unha lenda negra. O declive do movemento democrático coincidiu cun importante cambio de percepción cara ao sufraxio universal. Até 1848, entendíase que a extensión do dereito a voto tería como consecuencia inevitábel o dominio económico e político das masas. As loitas pola extensión do sufraxio libráronse coa vehemencia e ferocidade que unha crenza como esta podía suscitar en todos os bandos, mais a experiencia posterior provocou un forte desencanto nos sectores politizados das clases populares, sobre todo nos obreiros franceses, traumatizados polo feito de que a supresión da Comuna contara coa aprobación dunha Asemblea lexitimada polo sufraxio universal masculino. Na medida en que a obtención do sufraxio universal non supuña unha ameaza para as clases altas nin unha mellora notábel nas condicións de vida dos traballadores, a fracción máis radical do movemento obreiro empezou a desprezar o sistema democrático, que xa non se asociaba co autogoberno das masas como medio para a súa emancipación social e política, senón coa organización política do capitalismo.
A socialdemocracia alemá liderada por Ferdinand Lassalle tamén suporá un punto de ruptura respecto da etapa anterior, cando o socialismo se entendía como unha rama da tradición da democracia revolucionaria, baseada nun movemento interclasista e popular. Un dos motivos de disputa máis graves entre Lassalle e Marx será xustamente o desprezo dos socialdemócratas alemáns cara á necesidade de aliarse coa clase media. No Congreso de unificación dos socialdemócratas alemáns de 1875 celebrado no municipio de Gotha, a tendencia de Lassalle era a dominante. O programa adoptado, coñecido como o Programa de Gotha, contiña moitas concesións dos socialistas "marxistas". Para Marx e Engels, o resultado da negociación foi moi decepcionante, xa que o novo partido sufría o mal do sectarismo obrerista, ademais de ser excesivamente estatista e insuficientemente internacionalista. A Segunda Internacional vivirá, durante décadas, cunha política de obrerismo estreito, cifrando as súas esperanzas de crecemento numérico ao proceso mecánico de proletarización das clases medias.
Lenin, bo lector de Marx, foi o dirixente socialista que recuperou o vello programa marxista: revolución democrática co liderado do proletariado. Na profunda crise de lexitimidade a que a Primeira Guerra Mundial condenou ao zarismo, a bandeira da democracia revolucionaria mostrouse moi eficaz na toma de poder. O programa inicial dos bolxeviques era, en efecto, un programa de radicalidade democrática: poder para os consellos democráticos de traballadores, campesiños e soldados, convocatoria inmediata de eleccións para a Asemblea Constituínte, cesamento incondicional da guerra imperialista a través de negociacións de paz transparentes, con luz e taquígrafos, e confiscación da grande propiedade agrícola. Os inimigos da Revolución Rusa eran a aristocracia latifundista, a grande burguesía industrial e a burocracia absolutista -en ningún caso, a democracia ou a clase media-. O tráxico golpe de temón virá despois, cando as circunstancias de extrema dureza que os bolxeviques deberán afrontar para sobrevivir forzaranos a abandonar os ideais ultrademocráticos de democracia soviética -é dicir, democracia directa, asemblearia- polo recurso desesperado á ditadura de partido. Esta non foi a única contradición que tivo que afrontar Lenin. Ademais, os bolxeviques chegaran ao poder cun partido que pretendía facer unha revolución democrática, mais que, internamente, rexeuse con prácticas autoritarias, herdadas, segundo Rosenberg, das mesmas malas prácticas de Marx e Engels nas súas relacións cos traballadores socialistas.
O descrédito case absoluto que sufriu a democracia entre o movemento obreiro non chegará até os últimos anos da Primeira Guerra Mundial e, sobre todo, na posguerra. Este cambio non se deberá en exclusiva ao éxito aparente da nova ditadura bolxevique. En Estados Unidos, por exemplo, a guerra librouse como unha cruzada para construír a world safe for democracy. O impagábel monto de débeda imposto á nova República alemá, a crecente desigualdade social dos anos vinte e o final abrupto da falsa prosperidade no crack de 1929 revelaron o carácter cínico e baleiro das promesas democráticas de poténcialas vencedoras. O ascenso do fascismo nos anos trinta cambiará as cousas de novo. A irrupción dun movemento explicitamente antidemocrático e antiilustrado, que se propuña exterminar as conquistas democráticas da clase traballadora e até o propio movemento obreiro, fará revivir unha nova fe democrática entre os traballadores. Coa aparición da cultura política do frentepopulismo, a defensa da democracia irá acompañada dunha drástica redefinición das súas bases. O carácter democrático dun réxime xa non se xulgará unicamente en función do respecto aos seus aspectos procedimentales, como o sufraxio universal ou o dereito á liberdade de expresión. O novo empuxe do frentepopulismo salientará a necesaria inclusión de fortes garantías sociais como prerrequisito indispensábel para unha democracia plena. Para a esquerda frentepopulista, o fortalecemento dos aspectos substanciais da democracia -servizos de educación e sanidade públicas accesíbeis para todos, seguridade económica en caso de infortunio, nacionalización dos monopolios- constituían a mellor garantía para evitar que un réxime aparentemente pluralista acabase en mans da oligarquía como máscara instrumental para o seu dominio sobre a maioría popular.
É neste contexto de rexurdimento democrático entre a esquerda, onde os libros de Rosenberg cobrarán un sentido especial. A súa obra ofrecía as teses históricas que a Fronte Popular necesitaba. Democracia e socialismo eran a mesma cousa desde os tempos do mozo Marx. A derrota da Comuna de París e a miopía política dos dirixentes da Segunda Internacional romperon temporalmente o vínculo entre o socialismo e a democracia revolucionaria e deron paso a unha política obrerista, despreocupada do resto de clases populares. Lenin, o marxista que liderou unha revolución vitoriosa, foi o encargado de reconciliar o socialismo co movemento democrático. O reencontro foi breve, debido ás peculiaridades e as durezas da nova Rusia soviética. Agora o empuxe do fascismo esixía retomar, a través das Frontes Populares, a vella tradición marxista. O movemento obreiro debía tentar liderar unha coalición interclasista cun programa mínimo de radicalidad democrática. Para facer realidade este programa, era imprescindíbel o abandono da doutrina do pacifismo abstracto, unha dogma compartido polo movemento obreiro socialista e pola vella democracia liberal, mais totalmente alleo ao pensamento político de Marx e Engels e á tradición da democracia revolucionaria. Neste sentido, a política exterior da Fronte Popular -defensa da política de seguridade colectiva, segundo a cal, en caso de conflito, as sancións contra as nacións agresoras debían de ir acompañadas de medidas de auxilio para as nacións agredidas- supuña un cambio de grande significación histórica.
Arthur Rosenberg é, hoxe en día, un intelectual bastante esquecido [4]. O historiador Joaquín Miras atribúe o descoñecemento xeral de Rosenberg á súa radicalidade política e independencia de criterio (en afortunada expresión de Luciano Canfora, Rosenberg foi un comunista sen partido), así como ao pouco interese xeral pola historia da democracia como movemento sociopolítico das clases populares [5]. Sen dúbida, a obra de Rosenberg presenta debilidades que non poden escapar ao lector crítico de hoxe, especialmente a súa manifesta incapacidade para integrar o racismo e o colonialismo no seu relato historiográfico. Pero, máis aló dos acertos e insuficiencias da obra historiográfica de Rosenberg, Democracia e Socialismo mantén todo o interese pola súa significación política, moi representativa do espírito da época frentepopulista. Refutar a pretendida antinomia entre comunismo e democracia representa unha tarefa intelectual que non parece moi afastada do significado histórico da Fronte Popular, entendido como a reconciliación do comunismo co movemento democrático e a rectificación inconfesada respecto de moitas das premisas que provocaran a ruptura cos socialistas, incluíndo a diferenza sobre a inminencia da revolución.
Volver ler a Arthur Rosenberg hoxe
Na lectura das obras de Rosenberg, pódense atopar moitas leccións útiles para os que loitan hoxe por unha democracia real. Quizais a máis importante sexa a constatación histórica de que a democracia, ademais dun ideal político, é tamén un movemento. O seu avance depende da articulación dunha ampla fronte de mobilización social, que poña fin á fragmentación das clases populares e implante un programa de desenvolvemento democrático. Nunha situación de crise e ante o pánico represivo das clases dirixentes, o primeiro e máis inmediato obxectivo do movemento democrático pasa pola defensa do dereito á protesta. A medio prazo, calquera programa democrático serio terá que proporse eliminar a excesiva concentración de poder económico e político por parte da clase dominante. Isto só será posíbel se se recuperan obxectivos tradicionais do movemento democrático como a renacionalización dos oligopolios privatizados, o financiamento público e transparente das campañas electorais, a expropiación dos grandes de medios de comunicación en mans privadas, a nacionalización da banca, a implantación dunha fiscalidade progresiva e a mellora duns servizos públicos en sanidade e educación que neutralicen en gran medida os efectos do azar de berce. Só con medidas drásticas facilitarase a cesión do poder secuestrado polas minorías plutocráticas á maioría popular e o estabelecemento dun marco verdadeiramente pacífico para a solución dos conflitos sociais.
A outra grande lección de Rosenberg ten que ver coa relación entre capitalismo, socialismo e democracia. Despois de catro anos de dura crise económica, a conciencia de vivir nunha democracia de cartón está moi estendida. En menor medida, tamén é relativamente fácil escoitar queixumes sobre a incompatibilidade da democracia coa lóxica expropiadora e curtopracista do capitalismo e os seus insustentábeis obxectivos de incrementos constantes nas taxas de beneficio empresarial caia quen caia. Con todo, os debates sobre a necesidade do socialismo ou sobre a relación entre socialismo e democracia seguen sen estar presentes na axenda da maior parte da esquerda intelectual. Parece que, como resposta á radicalización dereitista das elites políticas e económicas, grande parte da esquerda buscou refuxio na franxa máis progresista dentro do espectro do politicamente respectábel. En España, esta desmoralización ideolóxica provoca situacións francamente extravagantes. Un exemplo diso atópase no espello estadounidense. Como é posíbel que a esquerda española tenda a reverenciar a keynesianos conservadores como Paul Krugman e Joseph Stiglitz en detrimento de a figura máis destacada do socialismo norteamericano, John Bellamy Foster, editor de Monthly Review?
Cun socialismo pluralista que cultivou considerábeis éxitos en América Latina e coa esperanzadora onda de movemento democrático mundial -desde o 15-M até o movemento Occupy Wall Street-, a lectura da obra de Rosenberg pode resultar unha refrescante invitación para retomar a tarefa de batallar intelectualmente polo socialismo, conectándoo coa loita por unha democracia real. E é que, para evitar o inminente colapso social e ambiental, a propaganda polo socialismo como principio de organización social que sitúa a satisfacción de necesidades humanas e ecolóxicas no centro das súas prioridades presenta unha afinidade moito máis coherente cos anhelos democráticos da maioría que a defensa dun retorno aos niveis de falsa prosperidade de antes da crise.
Notas
[1] Carsten, Francis L., "Arthur Rosenberg: Ancient Historian into Leading Communist", Journal of Contemporary History, vol. 8, núm. 1, xaneiro de 1973, pp. 63-75.
[2] Rosenberg, Arthur, Democracia y lucha de clases en la Antigüedad (1921), Barcelona, El Viejo Topo, 2006 (prólogo de Joaquín Miras), p. 45.
[3] Rosenberg, Arthur, Democracy and Socialism. Contribution to the Political History of the past 150 Years, Nova York, Alfred A. Knopf, 1939 (tradución de George Rosen).
[4] A pesar do esquecemento aparente de Rosenberg, a súa obra deixou pegada entre destacados intelectuais de esquerda. O caso máis relevante é o de Noam Chomsky, quen leu Democracia e Socialismo cando era adolescente e frecuentaba a contorna de Avukah, a mesma organización sionista de esquerdas na que Rosenberg colaborou nos seus últimos anos. A historia do grupo Avukah e a súa relación con Arthur Rosenberg e Noam Chomsky, en: Barsky, Robert F., Noam Chomsky. A life of dissent, Cambridge, The MIT Press, 1998, pp. 58-70.
[5] Prólogo de Joaquín Miras en Rosenberg, Arthur, Democracia y lucha de clases en la Antigüedad (1921), Barcelona, El Viejo Topo, 2006, pp. 7-40. A excepción máis notábel ao desinterese pola historia da democracia nunha perspectiva similar á de Rosenberg atopámola en: Canfora, Luciano, La democracia. Historia de una ideología, Barcelona, Crítica, 2004. No campo da filosofía política, outra obra igualmente excepcional e cun enfoque parecido: Domènech, Antoni, El eclipse de la fraternidad. Una revisión republicana da tradición socialista, Barcelona, Crítica, 2004.
A etapa norteamericana de Arthur Rosenberg é o último episodio dunha biografía política e académica moi accidentada. Naceu en Berlín en 1889, no seo dunha familia de clase media xudía. Ao estalar a Primeira Guerra Mundial, Rosenberg era un mozo de ideoloxía nacionalista alemá que traballaba como profesor de historia antiga. Alistouse como voluntario ao exército imperial en 1915 e serviu a maior parte do tempo no seu Departamento de Prensa de Guerra. Para Rosenberg, a catástrofe da guerra significou unha profunda decepción co sistema político imperial. O mozo historiador abandonou o nacionalismo alemán para abrazar a causa do internacionalismo proletario. En novembro de 1918, Rosenberg afiliouse ao Partido Socialdemócrata Independente de Alemaña (USPD). Dous anos máis tarde seguiu á á esquerda do USPD na súa confluencia co Partido Comunista Alemán, onde ocupou varios cargos. A súa produción académica tamén se viu profundamente afectada polo seu novo compromiso político. Despois da guerra, o seu interese irase desprazando progresivamente ao campo da historia contemporánea.
A partir do outono de 1925, Rosenberg empezou a mostrar signos de desconformidade coa liña política dos seus camaradas até que, finalmente, en abril de 1927, abandonou o partido comunista, denunciando a subordinación dos distintos partidos do Comintern ás directrices de Moscova como principal causa da súa ruptura. Rosenberg tamén lamentaba que a política dos comunistas derivase nunha fraseoloxía revolucionaria "romántica e inofensiva" que xa non servía para derrocar a orde capitalista. Seguiu como deputado independente no Reichstag até 1928 e reincorporouse ao ensino, desde onde tratou de conciliar a súa paixón política e a súa carreira profesional a través de escritos sobre a historia da democracia. A vida acougada fóra da política durou poucos anos. Fuxiu de Alemaña en canto Hitler foi nomeado chanceler, no inverno de 1933. Despois dunha breve estancia en Suíza, retomou o rumbo cara a Inglaterra, onde traballou como lector de historia antiga durante tres anos na Universidade de Liverpool. Acabado o contrato en Liverpool aceptou unha oferta en Brooklyn College, nos Estados Unidos. Rosenberg chegou a Nova York coa súa familia en novembro de 1937. Co raquítico soldo que recibía polas súas clases e as axudas dunha organización de solidariedade cos refuxiados, o historiador alemán dispúxose a refacer a súa vida como intelectual comprometido. Entre as pertenzas que trouxera até Nova York atopábase o manuscrito do que sería o seu último libro: Democracia e Socialismo [1].
A democracia entendida como o goberno da maioría de pobres libres
Entre as principais premisas da obra de Rosenberg, destacan a vontade de historizar a democracia, o rexeitamento ás abstraccións descontextualizadas de certa literatura politolóxica e a centralidade dunha análise de clases libre de esquematismos deterministas. En efecto, a importancia outorgada por Rosenberg ás clases sociais na historia da democracia non vai rifada cunha visión chea de matices e respectuosa coa complexidade histórica. As clases sociais non son estáticas nin teñen un comportamento predicíbel, senón que son realidades dinámicas e fluídas, onde o elemento subxectivo exerce unha influencia relevante. O historiador berlinés non pretendía definir categorías de clase válidas para calquera contexto histórico nin limitar a clase a factores meramente económicos. Rosenberg tampouco vía posíbel escribir unha historia da democracia a partir do relato embelecido dos seus defensores intelectuais, comodamente instalados nunha liberal República das Ideas na que non facía falta esforzarse por entender as condicións económicas e sociais de cada período histórico. É por iso polo que Rosenberg proponse a nova tarefa de historizar a democracia, trazando a evolución do seu significado variábel e definindo as forzas sociais que lle deron apoio ao longo do tempo.
En Democracia e loita de clases na Antigüedad (1921) atopamos un bo exemplo do seu método histórico. Rosenberg lémbranos que a democracia, segundo os antigos, era o goberno das clases populares, da maioría de pobres libres. A extensión que conformaba esta maioría era cambiante e dependía de cada momento histórico, mais non só por mor das esixencias dos diferentes modos de produción. Tamén influía a habilidade do movemento democrático á hora de agrupar a maioría do pobo ao seu ao redor e illar aos máis ricos. Para Rosenberg, as clases sociais créanse e redefínense a través da loita política. A orixinalidade do seu marxismo queda demostrada no seu desafío a determinadas certezas da historiografía marxista tradicional. Como marxista, defende que a loita de clases é o motor da historia, non obstante, para que esta afirmación manteña un valor heurístico, esixe que se examine de preto as distintas clases en loita en cada momento histórico determinado. O carácter heterodoxo do marxismo de Rosenberg chega ao extremo de facerlle rexeitar a teoría histórico-evolutiva dos modos de produción. Xa en 1921, o historiador socialista sinala que, na Antigüedad, a loita de clases determinante non se deu entre escravos e amos. Sitúa a escravitude como unha relación social minoritaria e como un réxime de explotación menos duro que a servidume da gleba, a cal aparece de forma intermitente durante a Antigüidade. Rosenberg conclúe que, en contra do que se afirma no primeiro capítulo do Manifesto Comunista, as principais loitas de clases para os antigos non foron entre señores, por unha banda, e escravos ou servos, polo outro, senón entre pobres libres -demos, a plebe- e cidadáns ricos -os oligoi, os patricios-[2].
As bases do marxismo orixinal de Rosenberg aplicadas á historia da democracia xa se poden apreciar nos seus textos de principios dos anos vinte. A mesma metodoloxía e temática serviralle para explicar o bolchevismo [Unha Historia do Bolchevismo (1932)] e as orixes da República de Weimar [Alemaña Imperial (1928)]. En 1938 aparecerá en Holanda a versión alemá de Democracia e Socialismo (1938) e, un ano máis tarde, a tradución en inglés [3]. Democracia e Socialismo será a súa obra máis ambiciosa, tanto polo alcance cronolóxico como pola dimensión internacional do período estudado. Como indica o seu título, o libro trata sobre a relación histórica do movemento socialista coa democracia e tenta demostrar que desde os tempos de Marx e Engels o socialismo inseriuse na tradición da democracia revolucionaria. A primeira parte do libro trata da democracia moderna antes de Marx, con especial atención a Jefferson e Robespierre, a quen considera dúas versións do mesmo movemento democrático, a pesar da lenda negra que persegue ao revolucionario francés. O groso do libro, no entanto, atópase na segunda parte, dedicada á evolución do pensamento socialista desde 1848 até os inicios da Segunda Internacional.
Nun principio, como se pode observar no último capítulo do Manifesto Comunista, Marx e Engels situaban o comunismo como unha rama do movemento democrático. Se se autodefinían como comunistas e demócratas é porque entendían que o obxectivo de socializar a propiedade dos medios de produción só se conseguiría como resultado dunha gran revolución democrática, que dese ao proletariado o dominio político que lle correspondía pola súa grande forza numérica e a súa misión histórica específica. Ademais, Marx e Engels nunca creron que a súa modesta organización, a liga Comunista, fóra capaz de tomar o poder en ningunha nación europea. Os escritos anteriores a 1848 mostran unha grande convicción na inminencia da revolución porque, como comunistas, tiñan plena conciencia de pertencer ao amplo movemento democrático. A súa tarefa intelectual consistía en influír ao movemento democrático co obxectivo de liberalo de ilusións e atrasos propios da pequena burguesía e facelo consciente da necesidade de centralizar a actividade industrial moderna, cun programa de transición gradual cara ao socialismo onde os privilexios de berce máis inxustificábeis, como o dereito a herdanza ou os impostos regresivos, serían abolidos inmediatamente. O movemento democrático fundábase nunha coalición interclasista que incluía traballadores, campesiños e pequena burguesía. Nesta vasta coalición, a misión dos comunistas consistía no fortalecemento do liderado do proletariado, dado que ningunha outra clase social se atopaba en mellor posición para entender a necesidade histórica e o significado profundo do movemento democrático. Do mesmo xeito que o éxito da revolución democrática pasaba polo liderado do proletariado, o éxito do socialismo era inconcibíbel sen o seu medio principal, é dicir, sen a conquista do poder por parte do proletariado a través da revolución democrática. A teoría política de Marx e Engels, pois, non se pode entender sen ter en conta a súa relación co movemento democrático de masas.
Despois de 1850, as relacións de Marx e Engels cos líderes oficiais do movemento democrático sufriron un grande cambio. Para os líderes comunistas, os dirixentes oficiais do movemento democrático, unha vez illados e derrotados, perderon todo interese. As duras críticas contra os líderes demócratas non evidenciaban, con todo, unha renuncia substancial na aposta democrática de Marx e Engels. Para os socialistas, o auténtico cambio cara ao movemento democrático deuse a partir da derrota obreira na Comuna de París. En outubro de 1847, Friedrich Engels escribía que as discusións entre comunistas e demócratas non tiñan ningún sentido, xa que uns e outros coincidían en todas as cuestións de política inmediata. Ademais, o dominio do proletariado equivalía ao dominio democrático da maioría. En cambio, unha xeración despois, en decembro de 1884, o mesmo Engels escribiría nunha carta sobre o perigo de que as forzas da reacción, nunha situación revolucionaria, agrupásense baixo a bandeira da "pura democracia" para impedir a hexemonía política do proletariado. A evolución dos conceptos democracia e socialismo é aínda máis profunda se se ten en conta que, antes de 1848, democracia era unha palabra ofensiva para a grande burguesía, unha palabra que cheiraba a sangue e barricadas, mentres que socialismo tiña unhas connotacións máis ben inofensivas, asociadas con aqueles que se entretiñan en discutir sobre modelos de utopía social.
En efecto, a derrota da Comuna de París de 1871 e a represión posterior supuxeron un duro golpe para o movemento obreiro europeo. O exterminio de decenas de miles de obreiros tamén trouxo consigo a aniquilación da memoria democrática popular. Esfumouse o significado de pobo e de democracia, tal e como se entendían na tradición política da democracia revolucionaria. O movemento obreiro socialista que renaceu en Francia ignorou o legado de Robespierre, un radical de clase media sobre quen caerá unha lenda negra. O declive do movemento democrático coincidiu cun importante cambio de percepción cara ao sufraxio universal. Até 1848, entendíase que a extensión do dereito a voto tería como consecuencia inevitábel o dominio económico e político das masas. As loitas pola extensión do sufraxio libráronse coa vehemencia e ferocidade que unha crenza como esta podía suscitar en todos os bandos, mais a experiencia posterior provocou un forte desencanto nos sectores politizados das clases populares, sobre todo nos obreiros franceses, traumatizados polo feito de que a supresión da Comuna contara coa aprobación dunha Asemblea lexitimada polo sufraxio universal masculino. Na medida en que a obtención do sufraxio universal non supuña unha ameaza para as clases altas nin unha mellora notábel nas condicións de vida dos traballadores, a fracción máis radical do movemento obreiro empezou a desprezar o sistema democrático, que xa non se asociaba co autogoberno das masas como medio para a súa emancipación social e política, senón coa organización política do capitalismo.
A socialdemocracia alemá liderada por Ferdinand Lassalle tamén suporá un punto de ruptura respecto da etapa anterior, cando o socialismo se entendía como unha rama da tradición da democracia revolucionaria, baseada nun movemento interclasista e popular. Un dos motivos de disputa máis graves entre Lassalle e Marx será xustamente o desprezo dos socialdemócratas alemáns cara á necesidade de aliarse coa clase media. No Congreso de unificación dos socialdemócratas alemáns de 1875 celebrado no municipio de Gotha, a tendencia de Lassalle era a dominante. O programa adoptado, coñecido como o Programa de Gotha, contiña moitas concesións dos socialistas "marxistas". Para Marx e Engels, o resultado da negociación foi moi decepcionante, xa que o novo partido sufría o mal do sectarismo obrerista, ademais de ser excesivamente estatista e insuficientemente internacionalista. A Segunda Internacional vivirá, durante décadas, cunha política de obrerismo estreito, cifrando as súas esperanzas de crecemento numérico ao proceso mecánico de proletarización das clases medias.
Lenin, bo lector de Marx, foi o dirixente socialista que recuperou o vello programa marxista: revolución democrática co liderado do proletariado. Na profunda crise de lexitimidade a que a Primeira Guerra Mundial condenou ao zarismo, a bandeira da democracia revolucionaria mostrouse moi eficaz na toma de poder. O programa inicial dos bolxeviques era, en efecto, un programa de radicalidade democrática: poder para os consellos democráticos de traballadores, campesiños e soldados, convocatoria inmediata de eleccións para a Asemblea Constituínte, cesamento incondicional da guerra imperialista a través de negociacións de paz transparentes, con luz e taquígrafos, e confiscación da grande propiedade agrícola. Os inimigos da Revolución Rusa eran a aristocracia latifundista, a grande burguesía industrial e a burocracia absolutista -en ningún caso, a democracia ou a clase media-. O tráxico golpe de temón virá despois, cando as circunstancias de extrema dureza que os bolxeviques deberán afrontar para sobrevivir forzaranos a abandonar os ideais ultrademocráticos de democracia soviética -é dicir, democracia directa, asemblearia- polo recurso desesperado á ditadura de partido. Esta non foi a única contradición que tivo que afrontar Lenin. Ademais, os bolxeviques chegaran ao poder cun partido que pretendía facer unha revolución democrática, mais que, internamente, rexeuse con prácticas autoritarias, herdadas, segundo Rosenberg, das mesmas malas prácticas de Marx e Engels nas súas relacións cos traballadores socialistas.
O descrédito case absoluto que sufriu a democracia entre o movemento obreiro non chegará até os últimos anos da Primeira Guerra Mundial e, sobre todo, na posguerra. Este cambio non se deberá en exclusiva ao éxito aparente da nova ditadura bolxevique. En Estados Unidos, por exemplo, a guerra librouse como unha cruzada para construír a world safe for democracy. O impagábel monto de débeda imposto á nova República alemá, a crecente desigualdade social dos anos vinte e o final abrupto da falsa prosperidade no crack de 1929 revelaron o carácter cínico e baleiro das promesas democráticas de poténcialas vencedoras. O ascenso do fascismo nos anos trinta cambiará as cousas de novo. A irrupción dun movemento explicitamente antidemocrático e antiilustrado, que se propuña exterminar as conquistas democráticas da clase traballadora e até o propio movemento obreiro, fará revivir unha nova fe democrática entre os traballadores. Coa aparición da cultura política do frentepopulismo, a defensa da democracia irá acompañada dunha drástica redefinición das súas bases. O carácter democrático dun réxime xa non se xulgará unicamente en función do respecto aos seus aspectos procedimentales, como o sufraxio universal ou o dereito á liberdade de expresión. O novo empuxe do frentepopulismo salientará a necesaria inclusión de fortes garantías sociais como prerrequisito indispensábel para unha democracia plena. Para a esquerda frentepopulista, o fortalecemento dos aspectos substanciais da democracia -servizos de educación e sanidade públicas accesíbeis para todos, seguridade económica en caso de infortunio, nacionalización dos monopolios- constituían a mellor garantía para evitar que un réxime aparentemente pluralista acabase en mans da oligarquía como máscara instrumental para o seu dominio sobre a maioría popular.
É neste contexto de rexurdimento democrático entre a esquerda, onde os libros de Rosenberg cobrarán un sentido especial. A súa obra ofrecía as teses históricas que a Fronte Popular necesitaba. Democracia e socialismo eran a mesma cousa desde os tempos do mozo Marx. A derrota da Comuna de París e a miopía política dos dirixentes da Segunda Internacional romperon temporalmente o vínculo entre o socialismo e a democracia revolucionaria e deron paso a unha política obrerista, despreocupada do resto de clases populares. Lenin, o marxista que liderou unha revolución vitoriosa, foi o encargado de reconciliar o socialismo co movemento democrático. O reencontro foi breve, debido ás peculiaridades e as durezas da nova Rusia soviética. Agora o empuxe do fascismo esixía retomar, a través das Frontes Populares, a vella tradición marxista. O movemento obreiro debía tentar liderar unha coalición interclasista cun programa mínimo de radicalidad democrática. Para facer realidade este programa, era imprescindíbel o abandono da doutrina do pacifismo abstracto, unha dogma compartido polo movemento obreiro socialista e pola vella democracia liberal, mais totalmente alleo ao pensamento político de Marx e Engels e á tradición da democracia revolucionaria. Neste sentido, a política exterior da Fronte Popular -defensa da política de seguridade colectiva, segundo a cal, en caso de conflito, as sancións contra as nacións agresoras debían de ir acompañadas de medidas de auxilio para as nacións agredidas- supuña un cambio de grande significación histórica.
Arthur Rosenberg é, hoxe en día, un intelectual bastante esquecido [4]. O historiador Joaquín Miras atribúe o descoñecemento xeral de Rosenberg á súa radicalidade política e independencia de criterio (en afortunada expresión de Luciano Canfora, Rosenberg foi un comunista sen partido), así como ao pouco interese xeral pola historia da democracia como movemento sociopolítico das clases populares [5]. Sen dúbida, a obra de Rosenberg presenta debilidades que non poden escapar ao lector crítico de hoxe, especialmente a súa manifesta incapacidade para integrar o racismo e o colonialismo no seu relato historiográfico. Pero, máis aló dos acertos e insuficiencias da obra historiográfica de Rosenberg, Democracia e Socialismo mantén todo o interese pola súa significación política, moi representativa do espírito da época frentepopulista. Refutar a pretendida antinomia entre comunismo e democracia representa unha tarefa intelectual que non parece moi afastada do significado histórico da Fronte Popular, entendido como a reconciliación do comunismo co movemento democrático e a rectificación inconfesada respecto de moitas das premisas que provocaran a ruptura cos socialistas, incluíndo a diferenza sobre a inminencia da revolución.
Volver ler a Arthur Rosenberg hoxe
Na lectura das obras de Rosenberg, pódense atopar moitas leccións útiles para os que loitan hoxe por unha democracia real. Quizais a máis importante sexa a constatación histórica de que a democracia, ademais dun ideal político, é tamén un movemento. O seu avance depende da articulación dunha ampla fronte de mobilización social, que poña fin á fragmentación das clases populares e implante un programa de desenvolvemento democrático. Nunha situación de crise e ante o pánico represivo das clases dirixentes, o primeiro e máis inmediato obxectivo do movemento democrático pasa pola defensa do dereito á protesta. A medio prazo, calquera programa democrático serio terá que proporse eliminar a excesiva concentración de poder económico e político por parte da clase dominante. Isto só será posíbel se se recuperan obxectivos tradicionais do movemento democrático como a renacionalización dos oligopolios privatizados, o financiamento público e transparente das campañas electorais, a expropiación dos grandes de medios de comunicación en mans privadas, a nacionalización da banca, a implantación dunha fiscalidade progresiva e a mellora duns servizos públicos en sanidade e educación que neutralicen en gran medida os efectos do azar de berce. Só con medidas drásticas facilitarase a cesión do poder secuestrado polas minorías plutocráticas á maioría popular e o estabelecemento dun marco verdadeiramente pacífico para a solución dos conflitos sociais.
A outra grande lección de Rosenberg ten que ver coa relación entre capitalismo, socialismo e democracia. Despois de catro anos de dura crise económica, a conciencia de vivir nunha democracia de cartón está moi estendida. En menor medida, tamén é relativamente fácil escoitar queixumes sobre a incompatibilidade da democracia coa lóxica expropiadora e curtopracista do capitalismo e os seus insustentábeis obxectivos de incrementos constantes nas taxas de beneficio empresarial caia quen caia. Con todo, os debates sobre a necesidade do socialismo ou sobre a relación entre socialismo e democracia seguen sen estar presentes na axenda da maior parte da esquerda intelectual. Parece que, como resposta á radicalización dereitista das elites políticas e económicas, grande parte da esquerda buscou refuxio na franxa máis progresista dentro do espectro do politicamente respectábel. En España, esta desmoralización ideolóxica provoca situacións francamente extravagantes. Un exemplo diso atópase no espello estadounidense. Como é posíbel que a esquerda española tenda a reverenciar a keynesianos conservadores como Paul Krugman e Joseph Stiglitz en detrimento de a figura máis destacada do socialismo norteamericano, John Bellamy Foster, editor de Monthly Review?
Cun socialismo pluralista que cultivou considerábeis éxitos en América Latina e coa esperanzadora onda de movemento democrático mundial -desde o 15-M até o movemento Occupy Wall Street-, a lectura da obra de Rosenberg pode resultar unha refrescante invitación para retomar a tarefa de batallar intelectualmente polo socialismo, conectándoo coa loita por unha democracia real. E é que, para evitar o inminente colapso social e ambiental, a propaganda polo socialismo como principio de organización social que sitúa a satisfacción de necesidades humanas e ecolóxicas no centro das súas prioridades presenta unha afinidade moito máis coherente cos anhelos democráticos da maioría que a defensa dun retorno aos niveis de falsa prosperidade de antes da crise.
Notas
[1] Carsten, Francis L., "Arthur Rosenberg: Ancient Historian into Leading Communist", Journal of Contemporary History, vol. 8, núm. 1, xaneiro de 1973, pp. 63-75.
[2] Rosenberg, Arthur, Democracia y lucha de clases en la Antigüedad (1921), Barcelona, El Viejo Topo, 2006 (prólogo de Joaquín Miras), p. 45.
[3] Rosenberg, Arthur, Democracy and Socialism. Contribution to the Political History of the past 150 Years, Nova York, Alfred A. Knopf, 1939 (tradución de George Rosen).
[4] A pesar do esquecemento aparente de Rosenberg, a súa obra deixou pegada entre destacados intelectuais de esquerda. O caso máis relevante é o de Noam Chomsky, quen leu Democracia e Socialismo cando era adolescente e frecuentaba a contorna de Avukah, a mesma organización sionista de esquerdas na que Rosenberg colaborou nos seus últimos anos. A historia do grupo Avukah e a súa relación con Arthur Rosenberg e Noam Chomsky, en: Barsky, Robert F., Noam Chomsky. A life of dissent, Cambridge, The MIT Press, 1998, pp. 58-70.
[5] Prólogo de Joaquín Miras en Rosenberg, Arthur, Democracia y lucha de clases en la Antigüedad (1921), Barcelona, El Viejo Topo, 2006, pp. 7-40. A excepción máis notábel ao desinterese pola historia da democracia nunha perspectiva similar á de Rosenberg atopámola en: Canfora, Luciano, La democracia. Historia de una ideología, Barcelona, Crítica, 2004. No campo da filosofía política, outra obra igualmente excepcional e cun enfoque parecido: Domènech, Antoni, El eclipse de la fraternidad. Una revisión republicana da tradición socialista, Barcelona, Crítica, 2004.
Nenhum comentário:
Postar um comentário