Nas últimas semanas, desenvolveuse nas páxinas de Sin Permiso un debate científico-político sobre os problemas do programa de investigación da que veu en chamarse escola ecolóxica de economía entre os nosos amigos Alejandro Nadal e Jordi Roca Jusmet. (Quen queira seguir o debate, pode pulsar: NADAL, resposta de ROCA, réplica de NADAL, contraréplica de ROCA). Alejandro Nadal, segundo anunciou nestas mesmas páxinas, tiña a idea de consagrar un artigo a "as insuficiencias da economía ecolóxica en temas macroeconómicos e monetarios", a modo de continuación ao devandito na súa última réplica. Ese artigo queda para máis adiante, porque, segundo nos di, sente a necesidade de precisar e aclarar, sobre todo para "os estudantes que se vexan atraídos por esta escola de pensamento problemas teóricos máis de raíz que están na base da discusión". *SP.
A crítica dirixida á escola de economía ecolóxica neste artigo concéntrase nalgunhas formulacións de Nicholas Georgescu-Roegen e de Herman Daly. Estas ideas non foron obxecto dun tratamento analítico nos traballos dos seguidores da economía ecolóxica (EE). O obxectivo deste artigo é permitir unha apreciación máis certeira dos alcances e limitacións dalgúns dos enunciados que chegaron a constituír os fundamentos da EE.
Sobre as relacións entre a EE e a teoría neoclásica
As primeiras liñas do libro Ecological Economics de Herman Daly e Joshua Farley sosteñen que a economía é o estudo da asignación de recursos limitados ou escasos, entre fins ou usos alternativos. Ao principio do capítulo 3, estes autores advírtennos que a economía ecolóxica ten tantas cousas en común como diferenzas coa teoría económica neoclásica. Aclaran que un trazo común moi importante é precisamente a definición da economía antes mencionada. Advirten que poderán existir desacordos ao redor do que é escaso e o que non o é, ou sobre os mecanismos de asignación de recursos: pero para estes autores non hai disputa sobre o feito de que o obxecto da economía é o emprego eficiente de recursos escasos para fins alternativos.
Estas pasaxes revelan unha visión inxenua (e quizais non tan inofensiva) sobre a natureza da teoría económica. Esta concepción da economía ten moitas implicacións. Quizais a máis importante é que a teoría económica é depurada de todo contido político. Desde esta perspectiva, complétase a despolitización do discurso económico. Aquí non hai clases, non hai problemas de distribución, de explotación, nin de dominación. E se queda algo de espazo para referirse a estes fenómenos, será como algo secundario. Un exemplo está nos libros de Herman Daly For the Common Good (en coautoría con John Cobb, publicado orixinalmente en 1989) e Ecological Economics. Neles non hai cabida para unha análise significativa sobre a distribución, a evolución dos salarios, as relacións entre os principais agregados e variábeis macroeconómicas, a taxa de interese ou a expansión do capital financeiro. Por suposto, tampouco hai unha análise das crises das economías capitalistas. E é que nesa definición da economía non hai lugar para falar do capitalismo como fonte de inestabilidades perigosas.
O anterior non quere dicir que estes libros non se ocupen de temas como o traballo (capítulo 16 de For the Common Good) ou a distribución (capítulo 15 de Ecological Economics). Porén en ningún destes textos se inclúe unha discusión ou análise significativa sobre a variábel económica máis importante para tratar estes temas: os salarios.
Vale a pena lembrar, xa que Daly e Farley non o fan, que a definición de economía que utilizan é de Lionel Robbins (en Essay on the Nature and Significance of Economic Science) e data de 1932. Por eses anos o establishment académico xa presentía o surximiento dunha visión máis crítica sobre as economías capitalistas. A crise de 1929 e a Gran Depresión ameazaban o edificio compracente da teoría clásica que vía no capitalismo un plácido espazo de estabilidade. Entre outras cousas, Keynes xa completara a súa transición desde as posicións sobre teoría monetaria da súa Treatise e estaba a afinar as súas teses para a Teoría Xeral. En especial, avanzaba no desenvolvemento da súa análise sobre a demanda efectiva, algo que a economía clásica atopaba moi difícil de dixerir. A proposta de Robbins foi ben recibida, a pesar da súa simple e groseira desvalorización dos principais problemas analíticos que debía enfrontar o discurso económico. O establishment académico erixía así as súas liñas de contraataque.
Nun texto que está destinado a estudantes de economía, é sumamente enganoso, por non dicir perigoso, falar da teoría económica nos termos utilizados por Daly. E se se considera que a EE fai continuas referencias á necesidade de cambiar de paradigma na análise económica, este punto de partida deixa moito que desexar.
A función de produción
Moitos son os textos de economía ecolóxica nos que se dedica grande atención á función de produción agregada. A EE rende homenaxe a Georgescu-Roegen ao redor das súas achegas á función de produción agregada. En esencia considérase que a súa grande contribución foi insistir en que a función de produción da teoría neoclásica non toma en conta a finitude dos recursos naturais. Ou, se se prefire, cando os introduce, incorre en todo tipo de contradicións.
Georgescu-Roegen formulou as súas formulacións sobre a teoría da produción xusto nos anos en que levou a cabo o debate teórico máis importante da segunda metade do século XX, precisamente sobre a función de produción. Nese debate quedou claro que, no caso xeral, a medida agregada do capital non é independente do estado que garda a distribución. A conclusión deste feito é que a función de produción agregada é unha construción indeterminada. Georgescu-Roegen non participou neste debate, nin tomou en conta as conclusións do mesmo, o que é un mal indicio.
Tanto Georgescu-Roegen como Herman Daly, así como moitos dos seus seguidores na EE ignoraron sempre que a construción da función de produción ten sentido no marco dunha teoría sobre a distribución. Os debates sobre se se incorporan os recursos naturais, ou se existe sustitutabilidade, son absurdos, e tanto Solow como Stiglitz, do mesmo xeito que Georgescu e Daly saen moi mal parados destas discusións. A presenza recorrente da función de produción nos textos da EE, sen unha crítica adecuada e frontal dos seus fundamentos analíticos, constitúe unha grande falla. Para ter unha mellor idea do que todo isto implica, un pouco de historia é pertinente.
A función de produción, tal e como foi elaborada a partir dos traballos de Phillip Wicksteed e John Bates Clark, buscaba completar o proxecto de despolitizar a "teoría económica", en especial, no tema da distribución. O primeiro paso consistía en elevar os bens de capital ao status de factores de produción, en pé de igualdade co traballo. Unha vez estabelecida a igualdade dos factores da produción, a función de produción podía ser utilizada para explicar a distribución do produto. Para Clark, baixo condicións de competencia perfecta, o ingreso dos factores da produción é proporcional á súa achega ao produto ou, para ser máis precisos, á súa contribución marxinal ao produto.
É importante lembrar que a finais do século XIX, cando nace a teoría da distribución con este enfoque, o proceso de concentración e centralización de capitais en Estados Unidos intensificouse. O surximento de grandes conglomerados, así como o desenvolvemento do mercado laboral e a necesidade de disciplinar á forza de traballo que emigraba cara aos Estados Unidos facían necesaria unha nova teoría da distribución. En efecto, as vellas teorías que xustificaban as ganancias pola espera ou a abstinencia (proposta por autores como Nassau Senior ou o mesmo Marshall) resultaban completamente inadecuadas. A concentración do ingreso alcanzara niveis extraordinarios. Necesitábase unha teoría máis convincente: aquí é onde entra a teoría da distribución baseada na función de produción agregada. O capital alcanzaría unha nova lexitimidade pois, do mesmo xeito que o factor traballo, a súa remuneración estaría baseada en consideracións técnicas: a súa achega ao produto.
A teoría da produtividade marxinal é a culminación do proceso de despolitización do discurso económico. Para a economía política clásica, con Ricardo á cabeza, o problema da distribución era o tema central da reflexión teórica, mais as variábeis da distribución determinábanse exoxenamente. Coa función de produción e a integración dos factores da produción as cousas cambiaban: a distribución e os prezos determinábanse ao mesmo tempo. E de paso, o debate político (e ético) sobre distribución e concentración do ingreso saía sobrando. De agora en diante a remuneración dos traballadores tería que depender a súa produtividade. O entusiasmo dos centros de poder e os seus aliados na academia era explicábel: a ciencia triunfara sobre a ideoloxía e a loita de clases. Só quedaban os factores da produción.
A crítica á función de produción agregada a partir dos traballos de Sraffa debeu desterrar para sempre a utilización desta construción. Vinte anos de controversia sobre a teoría do capital saldáronse cunha completa vitoria da posición crítica que afirmaba que a medida do capital non era independente da distribución. Simple e sinxelamente, o "factor capital" non existía, e con esta conclusión a idea mesma da función de produción desaparecía.
Con todo, o establishment académico neoclásico resistiu como puido o veredito da controversia. Algúns autores insistiron en que o problema non tiña relevancia empírica, coma se a determinación de conceptos fose algo que se pode arranxar con axustes nun modelo econométrico. Outros terminaron dicindo que mantiñan a súa fe na teoría do capital (foi o caso de Charles Ferguson).
Aos poucos a controversia e o seu resultado fóronse esquecendo. Os modelos de equilibrio xeral, que quedaran a salvo da crítica de Sraffa, foron glorificados. Resultaron ser un excelente instrumento de control de danos. Mentres tanto, nos modelos macroeconómicos, a función de produción agregada renacía coma se nada. Os modelos de crecemento endóxeno contribuíron a promover a idea de que a polémica sobre a teoría do capital fora unha tormenta nun vaso de auga. Hoxe en día, na maioría das universidades, dita controversia e as súas implicacións raramente menciónase nas aulas.
A escola da EE foi incapaz de desenvolver unha análise rigorosa sobre o tema da función de produción agregada. En primeiro lugar, debería tomar en conta o feito fundamental de que esta construción non se fixo para analizar a produción; a súa finalidade é "explicar" a distribución cun obxectivo ideolóxico. En segundo termo, debería destacar os contidos da controversia sobre a teoría do capital e os seus resultados.[1] Isto axudaría a combater a confusión existente no ensino da economía. Polo demais, probablemente contribuiría a ir refugando da análise o concepto indeterminado da función de produción agregada. Así se podería avanzar cara á análise das forzas económicas que degradan o medio ambiente e afectan a vida de millóns de persoas.
Nun próximo artigo examinarei as implicacións da análise defectuosa da EE no plano macroeconómico. Isto culminará cun exame detido do seu tratamento superficial da moeda e o crecemento nunha economía capitalista.
NOTAS:
[1] É interesante observar que no libro de Jordi Roca e Joan Martínez Alier, Economía ecológica y política ambiental, o tema da función de produción agregada examínase no contexto do debate sobre a sustentabilidade. O tema da imposibilidade de definir unha medida do "factor" capital unicamente aparece mencionado nunha nota a rodapé, coa advertencia de que non é o que máis lles interesa a estes autores. Valería a pena que este tema recibise a atención que merece.
REFERENCIAS:
Daly, Herman e Joshua Farley (2004)
Ecological Economics. Principles and Applications. Washington: Island Press.
--- e John B. Cobb (1989)
For the Common Good. Boston: Beacon Press.
Martínez Alier, Joan e Jordi Roca Jusmet (2006):
Economía ecológica y política ambiental, México,, D.F., FCE.
Nenhum comentário:
Postar um comentário