O mundo xa ingresou na segunda fase da crise. Entrevista

Gérard Duménil. Tirado de SinPermiso (aquí) e traducido por nós.

En todas partes a dereita retomou a ofensiva. Ela limítase á cuestión do déficit fiscal e ao aumento da débeda pública. Ela simula non ver que a austeridade orzamentaria, ademais da transferencia do peso da débeda ás clases populares que lle agrada, non pode senón producir a recaída nunha nova contracción da actividade. Trátase da segunda fase da crise. Esta segunda fase non será a última. A nova inmersión na recesión necesitará de novas políticas, sostén o economista francés Gérard Duménil nunha entrevista con Xornal dá Unicamp (Universidade de Campinas).

O economista francés Gérard Duménil é autor de varios libros e ensaios sobre o capitalismo contemporáneo. Este ano publicou, en colaboración con Dominique Lévy, o libro A crise do neoliberalismo (Harvard University  Press, 2011).  Duménil participou nunha Conferencia sobre a actual crise, realizada polo Centro de Estudos Marxistas (Cemarx),  no ámbito do programa de graduados en Ciencias Políticas do Instituto de Filosofía e Ciencias  Humanidades (IFCH) da Unicamp.

Xornal dá Unicamp - Vostede vén investigando o capitalismo neoliberal fai moito tempo. Segundo a súa análise como se debe caracterizar este paso actual do capitalismo?

Gérard Duménil - O neoliberalismo é a nova etapa en que ingresou o capitalismo durante a transición dos anos 70 e 80. Eu e Dominique Lévy  falamos dunha nova "orde social". Con esa expresión nós designamos a configuración dos poderes relativos das clases sociais, dominacións e compromisos. O neoliberalismo caracterízase, desta maneira, polo reforzamento do poder das clases capitalistas en alianza coa clase dos xerentes (os cadros), abrigo nos cumes das xerarquías e dos sectores financeiros.

No transcurso das décadas posteriores á Segunda Guerra Mundial, as clases capitalistas observaron que o seu poder e os seus ingresos reducíanse significativamente na maioría dos países. Resumindo, poderiamos falar dunha orde  "socialdemócrata". As circunstancias creadas pola crise de 1929, a Segunda Guerra Mundial e a forza internacional do movemento obreiro habían conducido ao establecemento desta orde social relativamente favorable ao desenvolvemento económico e  a mellorar as condicións de vida das clases populares, obreiros e empregados subalternos. O termo "socialdemócrata" para caracterizar esta orde social aplicábase, evidentemente, mellor a Europa que aos Estados Unidos.

Co estabelecemento da nova orde social neoliberal, o funcionamento do capitalismo transformouse radicalmente: unha nova disciplina impúxose aos traballadores, en canto ás condicións de traballo, poder adquisitivo, protección social etc., ademais da desregulación (en particular financeira), abrindo as fronteiras comerciais e á libre mobilidade dos capitais no plano internacional, liberdade para investir no estranxeiro. Estes dous últimos aspectos colocaron a todos os traballadores do mundo nunha situación de competencia, calquera sexa o nivel de salario comparativo nos diferentes países.

Nas relacións internacionais, as primeiras décadas da posguerra, aínda na vella orde "socialdemócrata", estiveron marcadas por prácticas imperialistas dos países centrais: no plano económico, presión sobre os prezos das materias primas e a exportación de capitais; no plano político: corrupción, subversión, e guerra. Coa chegada do neoliberalismo as formas imperialistas foron renovadas. É difícil xulgar en termos de intensidade, facendo comparación. En termos económicos, a explosión dos investimentos directos no estranxeiro durante a década de 1990 sen dúbida multiplicou o fluxo dos beneficios extraídos dos  países periféricos polas clases capitalistas do centro. O feito de que os países da periferia desexasen recibir eses investimentos non cambia nada a natureza imperialista destas prácticas; sábese que todos os traballadores "queren" ser explotados antes que desempregados.

Cando a mediados dos anos 90, introducimos esta interpretación do neoliberalismo en termos de clase, ela espertou pouco interese. Pero a explosión das desigualdades sociais deu esta interpretación a forza da evidencia. A particularidade da análise marxista é a referencia ás clases máis que os grupos sociais. Ese carácter de clase está inscrita en todas as prácticas neoliberais, e mesmo os keynesianos de esquerda exprésanse, agora, neses termos. A negativa a esta interpretación, con todo, aínda se mantén; moitos non aceptan o papel importante que atribuímos aos xerentes (cadros, administradores ou executivos N.dT.) na orde social neoliberal.

Entre os marxistas, séguese negando que o control dos medios de produción no capitalismo moderno estea asegurado conxuntamente polas clases capitalistas e pola clase dos administradores (cadros), o que fai a esta última categoría un segundo compoñente das clases superiores. Esta negativa é mesmo máis desconcertante cando se ten en mente que no neoliberalismo as rendas das categorías superiores dos xerentes expandíronse máis que as rendas dos capitalistas.

JU - Para algúns autores, o neoliberalismo foi un axuste inevitábel provocado pola crise fiscal do Estado; para outros foi o resultado, tamén inevitable, da globalización.

Gérard Duménil -  A explicación do neoliberalismo por "crise fiscal" e a miúdo tamén pola inflación é a explicación da dereita; é unha defensa dos intereses capitalistas.  Ela especula coa inconsecuencia dos bloques políticos que dirixiron a orde social da posguerra. Eles foron incapaces de xestionar a crise dos anos 70 e prepararon a cama para o neoliberalismo. O mesmo ocorre coa explicación que presenta ao neoliberalismo como consecuencia da globalización. Este argumento inviste as causalidades. O que o neoliberalismo fixo  é orientar a globalización, unha vella tendencia, cara a novos  obxectivos e acelerar o seu curso, abrindo o camiño á "globalización neoliberal". O movemento altermundista loitou por outra globalización, solidariedade e non baseada na explotación en beneficio dunha minoría.

JU- Vostede acaba de publicar, xunto ao seu colega Dominique Lévy, un libro sobre a actual crise económica. Na súa avaliación, cal é a natureza desta crise?

Gérard Duménil - A crise actual é unha do catro grandes crise - crises estruturais - que o capitalismo atravesou desde finais do século XIX: a crise de 1890, a crise de 1929, a crise da década de 1970 e a crise actual que comezou en 2007/2008. Estas crises son episodios de perturbación dunha duración de aproximadamente unha decena de anos (para o tres primeiras). Que ocorren cunha frecuencia duns 40 anos e separan as ordes sociais que lembrei en resposta á primeira pregunta. A primeira e a terceira destas crises, a das décadas de 1890 e de 1970, continuaron en fases de caída da taxa de ganancias e poden ser cualificadas como crises de rendibilidade. As outras dúas crise, a de 1929 e a actual, nós chamámolas como "crise de hexemonía financeira". Son grandes explosións que ocorren como consecuencia de prácticas das clases superiores co obxectivo de aumentar os seus ingresos e o seu poder. Todos os procedementos do neoliberalismo están aquí en acción: desregulación financeira e globalización. O primeiro aspecto é evidente, pero a globalización foi tamén, como se indicará, un factor crave da actual crise.

A caída na taxa de ganancia e explosión descontrolada das prácticas das clases capitalistas son dous grandes tipos de explicación das grandes crises na obra de Marx. O primeiro tipo é ben coñecido. No libro III do Capital, Marx defende a tese da existencia dunha "tendencia decreciente da taxa de ganancia" inherente ao carácter do cambio tecnolóxico no capitalismo (a dificultade de aumentar a produtividade no traballo, sen realizar investimentos moi custosos, o que Marx describe como a "elevación da composición orgánica do capital").

Nótese que Marx refuta explicitamente a imputación da caída na taxa de ganancia ao aumento da competencia. (O segundo maior tipo de explicación das crises xa aparece en esbozo nos escritos de Marx da década de 1840). No Manifesto do Partido Comunista, Marx describe as clases capitalistas como aprendices de bruxos, desenvolvendo mecanismos capitalistas baixo formas e en graos perigosas e perdendo, finalmente,  o control sobre as consecuencias da súa acción. Os aspectos financeiros da actual crise remiten directamente ás análises do "capital ficticio", aos que Marx dedicou longos desenvolvementos no libro II do Capital, desenvolvementos que fan eco das ideas  exposta no Manifesto. Dunha maneira ben estraña, algúns marxistas só aceptan a explicación das grandes crises por caída na rendibilidade, excluíndo calquera outra explicación, e pasan a multiplicar  cálculos mal fundamentados.

Pero a crise actual non é unha simple crise financeira. É a crise dunha orde social insustentábel, o neoliberalismo. Esta crise, no centro do sistema, debería ocorrer en calquera caso, un día ou outro, pero chegou en forma particular en 2007/2008, aparecendo nos Estados Unidos. Dous tipos de mecanismos converxeron. Atopamos, por unha banda, a fraxilidade inducida en todos os países neoliberais  polas prácticas de financierización e da globalización (en particular financeira), prácticas impulsadas pola procura desenfreada de ganancias crecentes por parte das clases dominantes, reforzada polo rexeitamento da regulación. O Banco central de Estados Unidos, en particular, perdeu o control das taxas de interese e a capacidade de conducir as políticas macroeconómicas como resultado da globalización financeira. Por outra banda, a crise foi o efecto da traxectoria económica estadounidense, unha traxectoria de desequilibrios acumulados, que os Estados Unidos puideron manter debido á súa hexemonía internacional - contrariamente a Europa que considerada no seu conxunto, non coñecía tales desequilibrios.

Desde 1980, o ritmo de acumulación de capital nos Estados Unidos desacelerouse no territorio do propio país, á vez que aumentaron os investimentos directos no estranxeiro.  A isto é necesario engadir: un déficit  crecente do comercio exterior, un grande aumento no consumo (de parte das capas máis favorecida) e un endebedamento igualmente crecente das familias. O déficit de comercio exterior (o exceso de importacións fronte ás exportacións) alimentaba un fluxo de dólares para o resto do mundo que tivo como único uso a compra de títulos estadounidenses, levando ao financiamento da economía da EE.UU. polos estranxeiros-  unha "débeda" vis à vis dos estranxeiros, simplificando un pouco.

Por razóns económicas, que non vou explicar aquí, o crecemento da débeda externa debía ser compensado polo da débeda interna, a das familias e a do Estado, a fin de manter a actividade no territorio do país. Isto foi feito alentando o endebedamento das familias pola política de crédito e de desregulación- a débeda do Goberno podería substituír o endebedamento das familias pero iso ía contra as prácticas neoliberais anteriores á crise. Os acredores das familias (bancos e outros) non conservaron bos créditos orixinais, porque os revendían baixo a forma de títulos (obrigacións), cuxa metade, máis ou menos, foi comprada polo reto do mundo.

De tanto prestar ás familias máis aló da súa capacidade para saldar as débedas, os incumprimentos ao pago dos vencimientos multiplicáronse desde o comezo do ano 2006. A  desvalorización deses créditos falta de pagamentos desestabilizou o fráxil edificio financeiro, dos Estados Unidos e do mundo, sen que o Banco central dos Estados Unidos estivese en condicións restabelecer os equilibrios no contexto da desregulación e da globalización que el mesmo favorecera. Este foi o factor desencadenamento, pero non o fundamental da crise - combinación de factores (a tolemia neoliberal neste dominio) e reais (a globalización, o sobre consumo estadounidense e o déficit de comercio exterior dese país).

JU - Vostede dixo nas súas conferencias en Brasil que a crise económica tería entrado nunha segunda fase. Como se veu desenvolvendo a crise?

Gérard Duménil - O mundo xa ingresou na segunda fase da crise. É fácil comprender as razóns. A primeira etapa chegou no outono de 2008, cando caeron as grandes institucións financeiras estadounidenses, onde comezou a recesión e a crise estendeuse ao resto do mundo. As leccións da crise de 1929 foron ben aprendidas. Os bancos centrais interviñeron masivamente para apontoar as institucións financeiras (por temor a unha repetición da crise bancaria de 1932) e os déficits orzamentarios dos Estados alcanzaron niveis excepcionais. Poren estas medidas keynesianas, estimulando a demanda, só poderían ter o efecto dun apoio temporal da actividade.

Os gobernos dos países do centro aínda non tomaran conciencia do carácter estrutural da crise. Eles actúan coma se a crise fose puramente financeira, xa  desactualizada; con todo, as medidas receitas keynesianas só crean unha suspensión.  Ningunha media anti neoliberal importante foi tomada nos países centrais. Son só políticas encamiñadas a fortalecer a exploración das clases populares.

Nos Estados Unidos, a administración de Barak Obama elaborou unha lei, a lei Dodd-Frank, para regular as prácticas financeiras, pero os republicanos bloquearon completamente a súa aplicación. Noutras esferas, tales como a administración de empresas, exportación, déficit do comercio exterior, nada se fixo.  En Europa, a crise non foi identificada como a crise do neoliberalismo. Alemaña preséntase como demostrando a sustentabilidad do camiño neoliberal. A crise é imputada á incapacidade de xestión de determinados Estados, particularmente de Grecia e Portugal.

En todas partes a dereita retomou a ofensiva. Ela limítase á cuestión do déficit fiscal e ao aumento da débeda pública. Ela simula non ver que a austeridade orzamentaria, ademais da transferencia do peso da débeda ás clases populares que lle agrada, non pode senón producir a recaída nunha nova contracción da actividade. Trátase da segunda fase da crise. Esta segunda fase non será a última. A nova inmersión na recesión necesitará de novas políticas.  Contrariamente a Europa, os Estados Unidos lanzáronse masivamente ao financiamiento directo da débeda pública polo Banco central (a quantitative easing). Moito máis será necesario, a pesar da dereita. Temos dificultade en ver como Europa pode escapar  diso.

JU- Sábese que a crise económica golpeu máis forte, polo menos até agora, en Estados Unidos e Europa. Na década de 1990, pola contra, as crises económicas foron máis fortes na periferia. Por que esta diferenza? Como a actual crise se manifesta en diferentes rexións do mundo?

 Gérard Duménil - Até a segunda metade do decenio de 1990, o neoliberalismo produciu estragos no mundo, en particular en América Latina e Asia. Mesmo hoxe en día, as taxas de crecemento en América Latina seguen sendo inferiores á das primeiras décadas posteriores á Segunda Guerra Mundial e isto a pesar da redución masiva dos salarios reais, que foron rebaixados á metade durante a crise de 1970 nalgúns países da rexión. Na década de 1990 - e en 2001 na  Arxentina - os avances do neoliberalismo provocaron grandes crises, da que a crise Arxentina é un caso emblemático.

O mundo entrou agora nunha nova fase. A transición cara ao neoliberalismo provoca un tipo de "divorcio", nos países do centro, entre os intereses das clases altas e o territorio económico do país. O caso dos Estados Unidos é espectacular. Como dixen, as grandes empresas do país invisten cada vez menos no territorio do país e cada vez máis no resto do mundo. A globalización deu lugar a un desprazamento da localización da produción industrial cara á periferia: en Asia, América Latina e mesmo nalgúns países da África subsahariana.

JU- As políticas propostas para superar a crise polos dous grandes da  Unión Europea reiteraron as fórmulas neoliberais. Os mercados intimidan aos gobernos; Sarkozy e Merkel esixen máis e máis recortes  orzamentarios. Por que insistir nunha política que, para moitos observadores, está na orixe da crise? Que resultado lograrase coa aplicación de tales políticas?

Gérard Duménil- Eu non creo en absoluto que o rigor orzamentario fose unha das causas da crise. Esta é a expresión dunha crenza keynesiana  inxenua, tan inxenua  como a crenza na capacidade desas políticas para levar a unha saída da crise, prescindindo das necesarias transformacións anti-neoliberais. Con todo, neste contexto, as políticas que tenden a erradicar o déficit provocarán unha nova caída da produción.

JU- Moitos analistas puxeron de relevo que os partidos, xa sexan de dereita ou esquerda, non difiren moito nas propostas para enfrontar a crise. Ademais, en varios países europeos como Inglaterra, España e Portugal, a dereita foi favorecida electoralmente pola crise económica. Os movementos sociais poderían construír unha alternativa de poder? Cal podería ser un programa popular para enfrontar a crise actual?

Gérard Duménil - Nós non falamos dos aspectos políticos do neoliberalismo. A alianza no cume das xerarquías sociais entre as clases capitalistas e a clase dos  xerentes (cadros) logrou por diversos mecanismos apartar ás clases populares  da política "politiqueira". Quero dicir: apartounas dos xogos dos partidos políticos e dos grupos de presión. Para as clases populares só quedou a loita na rúa.

É necesario facer entrar en escena aos grupos sociais que se atopan na "periferia" dos xerentes (cadros): os intelectuais e os políticos profesionais. No compromiso social da  Posguerra, fraccións relativamente importantes deses grupos eran partidarias da alianza coas clases populares (ás que eles non pertencían), ás que elas apoiaban nos seus propios campos de actuación.

No contexto do colapso do movemento obreiro mundial, as clases capitalistas lograron, co neoliberalismo, selar unha alianza coas clases dos xerentes -usando o recurso da remuneración, claramente - levando aos poucos eses grupos periféricos (a Universidade proporciona moitas ilustracións sobre este fenómeno) no emprendimiento da conquista social do neoliberalismo. A proporción dos grupos sociais motivados cara a unha alianza coas clases populares reduciuse considerabelmente, quedando limitada a algúns grupos "iluminados"  aos que eu mesmo pertenzo.

O sufrimento das clases populares non chega ao grupo dos xerentes e, no plano político, non hai ningún grande partido de esquerda. En Francia sábese no que converteu o Partido Socialista, gañado completamente pola "globalización", un termo para ocultar o neoliberalismo. Algo similar podería dicirse dos demócratas en Estados Unidos e deixo a vostedes mesmos  xulgar a situación de Brasil a ese respecto.

 A vida  política - politiquera - redúcese á alternancia entre dous partidos non equivalentes; mais o partido que se di a esquerda é incapaz de propor unha alternativa, para non falar da súa implementación. O voto redúcese a aquilo que nós chamamos en Francia o  "voto castigo". A dereita sucede á esquerda en España, por exemplo, porque a esquerda estaba no poder durante a crise; a dereita non ten, por suposto, ningunha capacidade superior  para xestionar a crise.

 JU- Moitos observadores falaron da posibilidade de extinción do euro. Cre vostede que isto pode ocorrer? Na súa avaliación, cales serían os resultados máis probábeis da crise actual?

Gérard Duménil - É posíbel que algúns países saian da zona euro. Isto non resolvería o problema da débeda deles, que se tornaría aínda impagábel despois da desvalorización da nova moeda que substitúa ao euro. O problema é a cancelación da débeda ou a súa adopción polo Banco central. A crise da débeda chegou agora aos países de Europa Central e será necesario que estes países tomen conciencia da amplitude e da verdadeira natureza do problema.

Isto remite ás características do que chamamos "a terceira fase da crise". Cales políticas serán tomadas fronte a unha nova recesión? Como será xestionada a crise en Italia e logo en Francia? Como Alemaña responderá á presión dos "mercados" (as institucións financeiras internacionais)? Unha cousa é certa: estas débedas non poden ser pagadas, o que esixe a transferencia delas fóra dos bancos ou unha forte intervención na súa xestión.

Agora, o punto fundamental é a vontade dos gobernos dos países máis poderosos de Europa, especialmente de Alemaña, para fortalecer a integración Europea (en lugar de rebentar a zona euro), que se opón á vontade de "desglobalizacion"  dalgúns.  Ese debate esconde a cuestión central: Cal Europa? Unha Europa das clases altas ou a dun novo compromiso de esquerda.