As mulleres e as loitas contra a mercantilización das universidades. Entrevista

Artigo tirado de aquí. A entrevista foi traducida do castelán para o galego por nós. Sílvia Federici é unha investagadora e activista de orixe italiana, marxista e feminista.

A mercantilización das universidades é unha faceta crecentemente visíbel da crise actual. O pasado mes de decembro, Maya González e Caitlin Manning, dous mozos activistas californianas, entrevistaron á historiadora Silvia Federici á mantenta, entre outros temas, do papel das mulleres e do movemento feminista nas loitas estudantís que están a ter lugar nos Estados Unidos.

Maya González e Caitlin Manning: Escribiches acerca das loitas universitarias no contexto da reestruturación ultraliberal. Estas loitas consideráronse unha resposta á tentativa de privatizar e cercar saberes e coñecementos comúns. Cres que se trata dunha continuación de loitas anteriores ou de algo novo? Alterou de maneira decisiva a crise económica o contexto destas demandas?

Silvia Federici: Eu vexo as mobilizacións que están a ter lugar nos campus estadounidenses, sinaladamente en California, como parte dun longo ciclo de loitas contra a reestruturación ultraliberal da economía global e contra o desmantelamento da educación pública. Este proceso comezou nos anos 80 en África e América Latina, e agora mesmo estase expandindo por Europa, como ben mostra a recente revolta estudantil en Londres. O que está en xogo, en ambos os casos, é algo máis que unha resistencia ao "cercamento do coñecemento". As loitas estudantís africanas nos 80 e nos 90 foron particularmente intensas porque os estudantes eran conscientes de que os drásticos axustes propugnados polo Banco Mundial supuñan liquidar o "contrato social" que conformara a súa relación co estado no período posterior á independencia, convertendo á educación en peza chave do avance social e dunha cidadanía participativa. E tamén porque, ao ouvir ao Banco Mundial dicir que "África non necesita universidades", déronse conta de que os recortes sociais encerraban unha nova división internacional do traballo que pretendía recolonizar as economías africanas e degradar as condicións laborais dos seus traballadores.

A historia é similar nos Estados Unidos. O vaciamiento da educación pública superior ao longo da última década debe colocarse nun contexto social no que, a resultas da globalización, as empresas poden desprazar aos seus traballadores por todo o mundo, facendo da precariedade unha condición permanente do traballo e forzando constantes re-cualificacións. A crise financeira e a crise universitaria compleméntanse e imprimen sentido económico a un proceso de acumulación e de organización do traballo que só ofrece aos estudantes a perspectiva dun futuro de permanente subordinación e de continua destrución do coñecemento adquirido. Neste sentido, as loitas estudantís actuais, máis que dirixidas á defensa da educación pública, proponse modificar as relacións de poder co capital e o estado para recuperar así o control sobre a propia vida.

Neste punto, poderíase trazar un paralelo coa revolta dos traballadores e dos mozos franceses contra a decisión do goberno de Sarkozy de ampliar dous anos máis a vida laborábel. Se só nos fixásemos no período de tempo que os traballadores teñen que esperar para xubilarse, non se entendería a vehemente oposición que está a ter lugar. En realidade, o que lanzou a millóns de persoas á rúa e a moitos mozos ás barricadas foi a percepción de que esta reforma supuña unha perda absoluta de esperanza de face ao futuro.

É esta lectura dos feitos a que singulariza o actual ciclo de loitas universitarias e outórgalle unha dimensión anti-capitalista máis ou menos aberta. Unha boa proba diso é a importancia e o peso que nocións como a de bens comúns han ir adquirindo no discurso estudantil internacional. O chamado a favor de "saberes e coñecementos comúns" non só reflicte unha resistencia á privatización e á comercialización do saber. Tamén reflicte a crecente conciencia de que fai falta construír unha alternativa ao capitalismo e ao mercado a partir do presente. E de que o compromiso colectivo nun proxecto deste tipo non é posíbel na contorna académica actual. Matrículas disparatadas, cursos rígidamente cinxidos a estreitos obxectivos economicistas, clases superpoboadas con profesores precarios, mal pagos e cargados de traballo. Todas estas condicións contribúen a devaluar o coñecemento que se produce nas universidades e demandan formas alternativas de educación, así como espazos nos que esta poida exporse. É a partir de aquí, creo, como deberiamos pensar as "políticas de ocupación de espazos": como medios de acceso aos lugares que a creación de novos bens e saberes comúns esixe.

Maya González e Caitlin Manning: Tamén describiches a loita estudantil e as resistencias globais contra as medidas de austeridade como loitas ao redor de dispositivos institucionais de reprodución social, máis que de produción. Que achega esta concepción das loitas educativas como parte dun conxunto máis amplo de disputas ao redor de dispositivos de reprodución social? Que tipo de desigualdades sociais e de explotación laboral perdurarían máis aló deste tipo de enfoque?

Silvia Federici: Creo que cabería sinalar, ante todo, que o paso da produción á reprodución na análise das relacións de clase foi o produto dunha transformación que, de diferentes maneiras, atravesou as análises teóricas a partir dos anos 70. Este paso foi especialmente visíbel nalgunhas aproximacións críticas tanto pos-estructuralistas como ultraliberais, de Foucault a Becker. O principal impulso nesta dirección proveu, de feito, da proposta feminista consistente en repensar o traballo e en redefinir o traballo reprodutivo como a "parte oculta do iceberg" (en palabras de María Mies) sobre o que se basea a acumulación capitalista. Este cambio de perspectiva arroxou nova luz sobre vellos problemas. Permitiunos, por exemplo, pensar conxuntamente unha serie de actividades os traballos domésticos, a agricultura de subsistencia, o traballo sexual e de coidado, a educación formal e informal- recoñecéndoos como momentos da (re)produción social da forza de traballo.

Esta perspectiva tamén nos axuda a ler politicamente os cambios que tiveron lugar nas universidades. O aumento do prezo das matrículas e a mercantilización da educación poden verse como parte dun proceso máis amplo de desinversión na reprodución da forza de traballo, dirixido a disciplinala. Este proceso comezou nos anos 70 coa eliminación do ingreso irrestricto e foi unha resposta ás revoltas e á insubordinación nos campus que tivo como protagonistas aos mozos.

Facer da reprodución social a lente a través do cal se analiza a relación capital-traballo non debería verse, con todo, como unha operación totalizadora. A reprodución (de individuos, de forza de traballo) non debería concibirse illada do resto da "fábrica" capitalista. Recentemente, asistimos a algúns desenvolvementos teóricos (por exemplo, o concepto de "produción bio-política" utilizado por Negri e Hardt) que impiden unha síntese adecuada das relacións capitalistas, xa que asumen que toda a produción pode ser reducida á produción de subxectividades, estilos de vida, linguaxes, códigos e información. Neste tipo de lecturas, a inmensa loita que está a ter lugar ao longo do planeta, en campos, minas e fábricas, sinxelamente desaparece. E faino, ironicamente, nun momento no que estamos a asistir ao ciclo internacional máis agudo de conflitos industriais (en China e en boa parte do sueste asiático) desde os anos 70.

Maya González e Caitlin Manning: Recentemente, os case 830.000 millóns de dólares de débeda contraída por estudantes chamou a atención dos medios de comunicación, xa que o total de débeda estudantil supera xa o dos cartóns de crédito. A rede internacional de académicos e educadores cos que traballas en Edu-Factory converteu o endebedamento una das bandeiras centrais das loitas universitarias. Como ben sostén Jeffrey Williams, para poder pagar, sen recorrer a créditos, unha universidade da Ivy League ou algunha outra privada igualmente cara, terías que traballar 136 horas semanais durante todo o ano [1]. Hai quen dixo, de feito, que a actual crise económica non é unha recesión senón unha depresión maquillada polo endebedamento privado. De que maneira podería a profundización deste endebedamento converterse nun ámbito significativo de loita?

Silvia Federici: O endebedamento xa constitúe un ámbito de loita. O que ocorre é que até agora, polo menos nos Estados Unidos, trátase dunha loita silenciosa, case subrepticia, que se articula a través de formas ocultas de resistencia, fuxidas e mouras no pago, máis que mediante unha confrontación aberta. Os índices de morosidade en préstamos estudantís de ámbito federal non deixaron de crecer, sobre todo en universidades con ánimo de lucro, onde xa chega ao 11,6%.

Nos debates cos estudantes, polo menos por agora, o tema do endebedamento téndese a evadir. Moitos prefiren non falar diso. A propaganda ultraliberal neste punto é implacábel: tende a cargar os estudantes con todo o peso do asunto, presentando a educación como unha cuestión de responsabilidade individual. Como ben sinala Alan Collinge no seu libro The Student Loan Scam (O escándalo dos créditos estudantís) [2] a moitos estudantes dálles vergoña admitir que non puideron continuar pagando un préstamo. A idea de que a educación gratuíta -ou as pensións- non é en ningún caso un dereito está a penetrar aos poucos no imaxinario das novas xeracións. E estao facendo, sobre todo, como unha vía de intimidación que bloquea calquera tentativa de converter consígnaa da abolición de débedas nun movemento aberto.

En calquera caso, a rede Edu-Factory tiña razón en facer do tema da débeda unha das bandeiras centrais da loita universitaria. A loita contra o endebedamento estudantil ten unha importancia estratéxica. Como ben apunta Jeffrey Williams, o endebedamento é un poderoso instrumento de disciplinamiento e de control, unha auténtica hipoteca sobre o futuro [3]. Loitar contra el é unha maneira de reclamar control sobre a propia vida, de romper cun contrato de servidume que arroxa unha longa sombra sobre a vida futura das persoas.

Como construír un movemento a partir de aquí? Eu creo que se require unha ampla mobilización e a cooperación entre diversos suxeitos sociais. Un punto esencial de partida debería ser unha campaña educativa en torno ao endebedamento como instrumento político de disciplinamiento. Unha campaña que disipase a idea de que se está ante unha cuestión de responsabilidade individual e mostrase, en cambio, a súa dimensión colectiva. É fundamental denunciar a moralina coa que se recobriu a cuestión do endebedamento. Adquirir un grao non é un luxo. É unha necesidade, sobre todo nun contexto no que durante anos se dixo, desde os niveis institucionais máis altos, que a educación é a liña divisoria que separa unha vida próspera dunha vida de pobreza e subordinación.

Doutra banda, se a educación é indispensábel para o futuro do emprego, iso quere dicir que os empresarios son os seus beneficiarios directos. Desde esta perspectiva, a débeda estudantil é unha cuestión laboral da que os sindicatos en xeral deberían ocuparse, e non só os representantes universitarios. Tamén os profesores deberían sumarse a un movemento pola abolición da débeda estudantil, xa que son un dos máis expostos por todo este proceso. Por unha banda, teñen que salvar as aparencias e simular que o esencial para as universidades é a formación cultural. Por outra banda, teñen que axustarse aos novos criterios de rendibilidade, a clases desbordadas, ao vaciamiento dos departamentos, a uns estudantes con sobrecarga de traballo, que necesitan dous ou tres empregos para saír adiante. A loita contra o sobreendebedamento, en definitiva, é unha consigna unificadora, xa que apela a unha condición amplamente estendida entre as clases traballadoras. Débedas por uso de cartóns de crédito, débedas hipotecarias, débedas médicas. Levamos décadas, en todo o mundo, asistindo a políticas de recortes de salarios e de dereitos realizadas en nome dunha crise da débeda. A débeda é, pois, un significante universal, un terreo no que é posíbel impulsar a recomposición da forza de traballo global.

Maya González e Caitlin Manning: O ano pasado, as ocupacións de edificios e outras formas de acción directa foron criticadas como estratexias de privilexiados Como pode haber acción directa de masas nun país como Estados Unidos onde o aparello carcelario está sobrefinanciado e onde a represión policial continúa recaendo, sobre todo, na poboación social e racialmente máis vulnerábel?

Silvia Federici: Sobre as situacións que se produciron nalgúns campus da Universidade de California e sobre a oportunidade de ocupar os edificios non podo pronunciarme. Non participei naquelas actuacións e as eleccións tácticas dependen tanto dos equilibrios de poder que calquera comentario pola miña banda resultaría inapropiado. O que si podo dicir é que a acción directa de masas ten unha longa historia nos Estados Unidos -ben exemplificada polo Movemento polos Dereitos Civís- a pesar da existencia dunha maquinaria represiva institucional que operou con forza en diferentes niveis: policía, tribunais, cárceres, pena de morte. O Movemento polos Dereitos Civís, primeiro, e o Movemento polo Poder Negro, logo, enfrontaron á policía cos seus carros hidrantes e os seus cans, enfrontaron ao Klu Klux Klan e á reaccionaria John Birch Society. A propia pregunta que formulan suxire que non todas as persoas de cor obxectaron a utilización de tácticas máis militantes. En todo caso, é certo que as diferenzas de poder entre os estudantes que se enfrontan á policía e ás autoridades universitarias deben exporse abertamente e discutirse en termos políticos. E todo iso con independencia de que os edificios se ocupen ou non. Doutra banda, ademais da maior vulnerabilidade dos estudantes pertencentes a comunidades de cor, tamén hai que ter en conta a situación de todos aqueles que non poden arriscarse a unha detención policial porque teñen nenos, ou porque teñen familias ou porque padecen certas enfermidades ou discapacidades que lles impiden participar en segundo que tipo de accións. Estas son cuestións dunha importancia medular para o movemento, e concernen a todos os estudantes. A predisposición para protexer a quen están expostos a consecuencias máis duras e para adecuarse a diferentes tipos de iniciativas permite calibrar a forza e a seriedade dun movemento. Sen obviar, está claro, o feito de que as situacións de loita adoitan ser moi fluídas e experimentan constantes transformacións, de maneira que quen non puideron participar onte poden ser os primeiros en ocupar mañá.

Maya González e Caitlin Manning: De California a Nova York, as mulleres queixáronse de serios problemas de xénero ao interior do movemento estudantil. A pesar do seu compromiso activo, moitas séntense marxinadas, desconfían de certas dinámicas de grupo e senten condicionadas á hora de expresarse. Nalgúns casos, mesmo, senten alienadas por certo tipo de discurso sexista ou machista (como o utilizado en "A acción directa como práctica feminista" [4]). Como mulleres, todo isto tomounos por sorpresa. Tras décadas de loitas feministas de diversa índole, aínda sentimos a necesidade de crear grupos feministas e de atopar vías colectivas para opornos ao patriarcado. Atopámonos loitando por abrir espazos que non esperabamos que fosen tan restritivos En que medida esta experiencia nosa difire ou resulta similar á túa nos 70? Que pode a nosa experiencia actual aprender das pasadas e viceversa?

Silvia Federici: A configuración actual das relacións de xénero no movemento estudantil difire moito do que había nos 60 ou nos 70. As estudantes teñen hoxe moito máis poder que as mulleres da miña xeración. Son maioría en case todas as clases e están preparadas para levar adiante unha vida baseada na autoestima e na autonomía. Como mínimo dos homes, aínda que non do capital. O que ocorre é que as relacións cos homes seguen sendo ambiguas e confusas. O aumento da igualdade oculta o feito de que moitos dos temas expostos polo movemento de mulleres continúan sen resposta, sobre todo en relación coa reprodución. Oculta o feito de que non conseguimos, como mulleres, implicarnos colectivamente nun proxecto de transformación social, e de que co ultraliberalismo o que houbo é unha re-masculinización da sociedade. A linguaxe truculenta, hiper-masculina, de textos como We are the Crises, ou do artigo que abre After the Fall é un exemplo acabado do que digo. Entendo perfectamente que haxa mulleres que sentan ameazadas máis que reforzadas por este tipo de linguaxe.

O declive do feminismo como movemento social tamén supuxo que a experiencia da organización colectiva ao redor de cuestións das mulleres resulte descoñecida para moitas estudantes novas, con todo o que iso supón de despolitización da vida cotiá. Como conciliar o traballo remunerado coa reprodución das nosas familias-aprendendo da experiencia das mulleres negras- como conservar algo de nós para dalo aos nosos, como amar e vivir a nosa sexualidade. Todas estas son cuestións ás que as estudantes máis novas teñen que responder de maneira individual, fóra dun marco político, o cal é unha fonte de debilidade na súa relación cos homes. A isto hai que sumarlle que a vida académica, especialmente no grao, xera unha contorna sumamente competitiva, que marxina a quen teñen menos tempo para dedicarse ao traballo intelectual. E que a elocuencia e a sofisticación teórica a miúdo consideradas, erroneamente, como medida do compromiso político.

Unha lección crucial que se pode extraer do pasado é a necesidade, fronte ás desigualdades de poder, de que as mulleres se organicen de maneira autónoma. Para poder describir por si mesmas os problemas que afrontan e para gañar forza á hora expor os seus descontentos e os seus desexos. Nos anos 70, nós viamos moi claramente que non podiamos falar de temas que nos concernían en presenza dos homes. Non fai falta, como denuncian as autoras de "A acción directa como práctica feminista", que te "silencien". As propias relacións de poder que nos rouban a voz tamén nos expropian a capacidade de describir a maneira de operar de devandito poder.

A autonomía, certamente, pódese alcanzar de diversas maneiras. Non temos por que pensar na autonomía en termos de estruturas permanentemente separadas. Hoxe vemos que podemos crear movementos dentro dos movementos e loitas dentro das loitas. Responder, en cambio, aos conflitos que poidan xurdir nas nosas organizacións convocando á unidade pode ser politicamente desastroso. Outra lección do pasado é que a construción de espazos feministas autónomos temporais pódenos axudar a romper coa dependencia psicolóxica dos homes, a valorar a nosa experiencia, a construír un contra-discurso e a expor novas normas, como a necesidade de democratizar a linguaxe e evitar convertelo nun medio de exclusión.

Estou convencida de que a nosa unión como mulleres e como feministas é un paso positivo, unha precondición mesmo para superar a marxinación. As mulleres do movemento estudantil non deberían deixar intimidarse pola acusación de "divisionismo". Máis que dividir, a creación de espazos autónomos é necesaria, por unha banda, para sacar á luz unha ampla listaxe de relacións de explotación que nos impiden actuar, e por outro, para expor certas relacións de poder que, se non se cuestionan, só acabarían por propiciar o fracaso do movemento.

Maya González e Caitlin Manning: Ao expor respostas feministas aos desafíos actuais, a miúdo experimentamos, de maneira un tanto desconcertante pero pracenteira, momentos de identificación, momentos nos que falamos como "mulleres", por exemplo, ou nos que nos reunimos ao redor de grupos de lectura de mulleres. Como deberiamos pensar devanditos momentos, sobre todo tendo en conta algunhas posicións de teoría feminista que salientan as múltiples fracturas que atravesan a colectividade putativa "das mulleres" ou que insisten na inestabilidade e na mutabilidade das identidades de xénero? Que pode resultar dos devanditos momentos de identificación? Que promesas conteñen e que perigos encerran?

Silvia Federici: Comezaría sinalando que nos meus marcos teóricos e políticos nunca rexeitei o concepto de "mulleres". Para min, "mulleres" é unha categoría política, que cualifica un lugar específico na organización social do traballo e un campo de relacións antagónicas no que o momento da identidade está sometido a cambios e a unha contestación continua. Certamente, o concepto de "mulleres" é un concepto que debemos problematizar, desestabilizar e reconstituir a través das nosas loitas. Sempre insistín nos meus escritos que debería ser prioritario para as feministas abordar as xerarquías e diferenzas de poder entre as mulleres, comezando polas relacións de poder determinadas pola nova división internacional do traballo reprodutivo. Agora ben, na medida en que o xénero aínda estrutura o mundo, na medida en que a desvalorización capitalista do mundo produtivo tradúcese nunha desvalorización das mulleres como tales, non podemos refugar a categoría. Salvo, claro, que nos resignemos a tornar inintelixíbeis vastos fenómenos da vida social e a perder un terreo crucial de resistencia ao capitalismo.

Identificarnos como mulleres axúdanos a entender as orixes, o modo de operar e o sentido político dos mecanismos de exclusión e marxinación que moitas estudantes experimentaron durante as ocupacións en California e Nova York. É unha actitude que nos axuda a descifrar como e por que a dominación masculina sostén a actual estrutura de poder e a sacar á luz un sinnúmero de experiencias que doutro xeito permanecerían invisibilizadas e innomeadas.

Recoñecer aqueles aspectos da experiencia das mulleres que fundamentan a súa subordinación aos homes, e confrontar ao mesmo tempo as diferenzas de poder que existen entre as propias mulleres, é hoxe, do mesmo xeito que no pasado, un dos principais desafíos das feministas e das activistas en todo movemento social. Esta identificación, desde logo, tamén entraña riscos. O máis insidioso, seica, é a idealización das relacións entre mulleres, xa que nos expón a desilusións moi dolorosas. Este é un problema ao que as mulleres da miña xeración eramos especialmente vulnerábeis. O feminismo presentábasenos como unha sorte de terra prometida, como o fogar estrañado, como un ámbito de protección no que nada podía afectarnos. Pois ben, o que descubrimos é que realizar traballo político con mulleres, como mulleres, non nos preserva de loitas polo poder e de actos de "traizón" que tan a miúdo atopamos en organizacións dominadas por homes. Cando nos achegamos aos movementos, traemos connosco todas as cicatrices que a vida baixo o capitalismo imprime aos nosos corpos e ás nosas almas, e estas non desaparecen simplemente porque traballemos entre mulleres. A cuestión, con todo, non é fuxir do feminismo. Que o sexo e o xénero importan é unha lección política irrenunciábel. Non podemos opornos a un sistema que construíu o seu poder, en boa medida, grazas á división racial e de xénero, loitando como suxeitos universais, pero desencarnados. A cuestión é máis ben que formas de organización e de control podemos construír para impedir que as diferenzas de poder existentes entre nós acaben reproducíndose nas nosas loitas.

Maya González e Caitlin Manning: Como sabes, as cuestións de xénero coas que nos enfrontamos adoitan ser particularmente pronunciadas en círculos insurrecionalistas ou "ocupacionistas". Poderiamos situar esta tendencia na historia da esquerda radical tradicionalmente dominada por homes? En que medida as recentes intervencións feministas poden considerarse parte dunha historia de esixencias, por parte das mulleres, de políticas e tácticas radicais?

Silvia Federici: Como o meu coñecemento das "políticas ocupacionistas" deriva basicamente da lectura dos textos de After the Fall só podo formular algunhas hipóteses. O primeiro que habería que dicir é que a toma e ocupación de edificios ten unha longa tradición na historia das loitas sociais. A lendaria folga de 1937 en Flint, Michigan, foi unha folga con ocupación dos lugares de traballo. O renacemento do Movemento dos Americanos Nativos nos anos 60 comezou coa toma de Alcatraz. E hoxe en día, estudantes de todo o mundo utilizan as "ocupacións" como unha maneira de facer visíbeis as súas protestas e de impedir que os intereses mercantís de sempre prevalezan. O problema, creo, prodúcese cando ditas accións se converten nun fin en si mesmo. Cando levan a cabo, como se di en We are the Crise, "sen razón". Nestes supostos, a ausencia dun obxectivo minimamente articulado fai que se tenda a enxalzar o risco polo risco.

Logo está o tema máis de fondo da persistencia do sexismo na política radical do noso tempo, isto é, o feito de que, do mesmo xeito que ocorría nos 60, a política radical continúe reproducindo a división sexual do traballo, coas súas xerarquías de xénero e os seus mecanismos de exclusión, en lugar de subvertirla. Certamente, estamos nunha situación diferente á descrita en 1969 por Marge Piercy en The Grand Coolie Damn, onde retrataba o papel das mulleres no movemento anti-guerra como amas de casa politizadas. Pero o que conseguimos é unha situación de igualdade formal que esconde unha continua desvalorización das actividades reprodutivas nos contidos, obxectivos e modalidades do activismo radical. Cuestións cruciais como a necesidade de coidado dos nenos, a violencia masculina contra as mulleres, a maior responsabilidade das mulleres no traballo reprodutivo, o cuestionamiento do que se entende por coñecemento e das condicións para a súa produción, seguen fóra dunha parte significativa do discurso crítico. Esta é a base material das actitudes sexistas. Fronte a iso, o que necesitamos é un movemento radical que sitúe programáticamente no centro das súas loitas a erradicación das desigualdades sociais e das divisións entre produción e reprodución, entre escola e fogar e entre escola e comunidade inherentes á división do traballo capitalista.

Espero que non se me acuse de parcialidade sexista se digo que son sobre todo as mulleres quen deben asegurarse de que isto ocorra. A liberación comeza na casa, cando aquelas que están oprimidas conseguen tomar o destino nas súas mans. Non se pode esperar que quen se benefician do sexismo e do racismo, polo menos no curto prazo, tomen a iniciativa á hora de cuestionalos, o cal non quere dicir, naturalmente, que os homes se vexan exonerados da súa responsabilidade de oporse a relacións inequitativas. Dito noutras palabras: non podemos esperar, polo só feito de estar nunha contorna radical, que as forzas que conforman as relacións entre homes e mulleres na sociedade non teñan efectos nas nosas políticas. Por iso, e a pesar do salto na presenza de estudantes mulleres nas clases, a súa presenza nos campus e mesmo nos grupos políticos máis radicais non cambiou de maneira cualitativa. O que prevaleceu, pola contra, foi a ideoloxía ultraliberal da igualdade de oportunidades. Esta ideoloxía convalidou, en nome do mérito, as xerarquías raciais e de xénero, e enxalzou as calidades sociais necesarias para competir no mercado de traballo. Estas calidades son as que, tradicionalmente, adoitan atribuírse á masculinidade: auto-promoción, agresividade, capacidade para ocultar a propia vulnerabilidade. Nunca insistirei o suficiente en que as políticas radicais non terán éxito a menos que sexan capaces de cuestionar a persistencia destas actitudes no seu seo. É tempo, pois, de revitalizar a visión transformadora ampla que o feminismo impulsou polo menos na súa fase radical inicial, antes de ser subsumido pola axenda ultraliberal/institucional. Esta vez, con todo, debemos loitar non só pola erradicación das xerarquías de xénero senón de todas as relacións desiguais de poder que existen nas nosas escolas e universidades. Neste proceso, deberiamos ser capaces de redefinir que entendemos por coñecemento, a quen se considera produtor de coñecemento e de que maneira o traballo intelectual pode chegar a dar cobertura a loitas pola liberación en lugar de funcionar como un instrumento de división social.

NOTAS: [1] Williams, Jeffrey J., "The Pedadogy of Debt" Toward a Global Autonomous University, Autonomedia, New York, 2009, pp. 89-96. [2] Collinge, Alan, The Student Loan Scam: The Most Opressive Debt in the Ou.S. History and How We Can Fight Back, Beacon Press, Boston, M.A., 2009. [3] Williams, Jeffrey J. "Student Debt and the Spirit of Indenture", Dissent Magazine, Outono de 2008. Última consulta na rede do 27 de novembro de 2010: http://www.dissentmagazine.org/article/?article=1303 [4] Armstrong Amanda, Kelly Gawel, Alexandria Wright e Zivina Valiavicharska, "Direct Action as Feminist Practice: An Urgent Convergence", en Reclamations nº 2, Abril 2010. Última consulta na rede do 27 de novembro de 2010: http://reclamationsjournal.org/issue02_feministas.html