O mal é unha mazá.
Ninguén sabe por que, pero cando os grandes pintores do Renacemento (Van der Goes, Cranach o Vello, Holbein o Mozo, Tiziano ou Durero) tiveron que representar a caída de Adán e Eva, poboaron as pólas da árbore prohibida do Paraíso (lignum boni et mali, segundo a Vulgata), non de bulbosas peras amarelas nin de granadas suntuosas nin de bombeadas cabazas senón de vermellísimas mazás da variedade coñecida como winesap ou "sangue de Cristo", acendidas como brasas ou faroliños chineses. No panel central do xardín das delicias do Bosco, un corpo multípodo con cabeza de curuxa -sabedoría pervertida- fai xogos malabares con elas mentres un pouco máis atrás, á dereita, homes e mulleres espidos, reokupantes do Edén, as collen da árbore e as devoran a mancheas. O gran Tintoretto, pola súa banda, pintou tres marabillosas que aínda podemos ver na Scuola Grande de San Rocco en Venecia: as mazás tal e como eran -precisamente- antes de que ninguén puidese velas, puras, incomestibles, instaladas nunha aura sen homes nin desexos nin dores.
A elección da mazá pode explicarse no marco do imaxinario agrícola e masculino da época: unha froita pacega, doce e fermosa, metaforicamente asociada á fazula feminina (mala en latín) e ao peito apetitoso e nutricio das mulleres; e que, como a propia beleza de Eva, podía ocultar, baixo a súa pel sedutora, un veleno corruptor. Ramón Llul, o teólogo, poeta e místico catalán do século XIII, moi mullereiro na súa mocidade, renegou do mundo para entregarse a Cristo despois de espir a unha das súas amantes, buscando o seu peito, e descubrilo corroído por un tumor. As mazás, como todos sabemos, esconden moitas veces un verme no seu corazón.
Pero que se tratase da mazá e non doutra froita ten que ver tamén, sen dúbida, co feito simple dunha homonimia lingüística que aos pintores do renacemento, grandes lectores da Vulgata de San Xerónimo, non podía pasarlles desapercibida: o lignum boni et mali, a árbore do coñecemento, non podían imaxinalo doutro xeito porque malum en latín quere dicir, ao mesmo tempo, Mal e Mazá (como nos lembra aínda o mela italiano e o propio termo castelán, mattiana, mala mattiana, pola variedade do xardín de Caius Matius). A fazula e o peito feminino son metaforicamente mazás, pero a mazá é agora unha metonimia do mal que arrastra, no seu fluxo inmanente, de froita en froita, de flor en flor, de cardo en cardo, todos os fillos da vida. O Mal, dotado de peitos e fazulas, ofrece unha Mazá; ofrécese a si mesmo (malum e malum) aos incautos, imaxe medieval e cristiá, de terrorífica ambigüidade, que atopa o seu emblema no xesto da madrastra de Brancaneves, coa alma por fóra, ofrecendo á nena inocente a vermella winesap co veleno dentro.
O mal emponzoñou todas as mazás, agora ameazadoras, e as mazás, pola súa banda, endulzarom o mal, no que queremos e non queremos -pero queremos- cravar os dentes.
Todo é mal, ou todo é mazá? No século XIX, o gran poeta Leopardi resumía así moitos séculos de pesimismo cósmico destilado directamente a partir das primeiras páxinas da Xénese: "Todo é mal. Todo o que é, é mal; que cada cousa exista é un mal; cada cousa existe á mantenta dun mal; a existencia é un mal e está orientada ao mal; a finalidade do universo é o mal; a orde e o Estado, as leis, o curso natural do universo, non son máis que males e só están dirixidas ao mal. Non hai outro ben que o non-ser; só é bo aquilo que non é; as cousas que non son cousas: todas as cousas son malas". Fragmento do seu Zibaldone, Leopardi describe un "xardín doente" no que cada poliña, cada folla, cada brizna de herba e cada flor, cada maceira e cada mazá, están a sufrir sen parar, afectados "desa longa enfermidade, a vida" que escorrega, contra todo esforzo da vontade, a favor de todo esforzo da vontade, cara á única tráxica saída. A beleza do xardín, con todas as súas cores e aromas, alédanos a vista: "Todo xardín é un hospital". E é a imaxe do hospital -"moito máis triste que un cemiterio"- a que explica, a modo de inversión morbosa, a imaxe do Edén florido agora como un xardín doído e marchito. As mazás tamén sofren: sofren precisamente o mal que elas mesmas introduciron no mundo.
A mazá -fazula, peito, muller- é ao mesmo tempo o mal e a fonte de todo mal. A Xénese non deixa ningunha dúbida: o desexo pecaminoso de ser como os deuses, de saber tanto como os deuses, envorca o estado do mundo e introduce o reverso divino -a natureza- co seu séquito de horrores: a dor, o traballo, a enfermidade, o parto fatigoso, todos eles inseparables do Mal Supremo, causa e efecto de todos os outros males. A Mazá é a Morte: o feito de que haxa que comer e comer sen parar e de que ao comer, lonxe de salvarnos, pedaleemos a toda velocidade cara á sima; o feito tamén de que haxa que parir e parir sen parar e de que ao parir, lonxe de salvarnos, multipliquemos o número dos condenados. A fazula aterciopelada ten a culpa; o peito nutricio é a causa deste xardín doente, deste xardín morrente.
Así o contan os xudeo-cristiáns, pero tamén os nosos admirados gregos. Tamén para eles é unha hybris -a vontade de levantarse por riba da propia condición- a que leva a Pandora, Eva grega, mazá xónica revestida de todas as dozuras, a abrir a xerra ou ánfora -e non "caixa"- que contén os males do mundo. Cales son? Hesíodo non os enumera directamente, pero si describe nos traballos e os días o estado anterior da humanidade, libre até entón das fatigas do traballo, da dor, da enfermidade e da morte. Tamén para eles -nosos admirados gregos- toda a dor do cosmos procede do peito nutricio -no que un quere e non quere fincar o dente- que alimenta ao mesmo tempo os corpos e a morte que levan dentro. "Non ter nacido é a maior das venturas", di Sófocles, "e, unha vez nado, o menos malo é volver canto antes alá de onde un veu".
A Mazá (malum) é o Mal (malum). A Mazá -fazula vermella, peito nutricio- é a Morte. A muller, reprodutora da vida, é a causa primeira -non o cancro ou o infarto ou os accidentes de tráfico- de Mortalidade. Pero se a Mazá é o Mal, se a Fazula é a Morte, que é, onde está o ben? Non hai ningunha dúbida: na vida macha (mas en latín, mâle en francés) ou, se se prefire, na vida de solteiro. Non me parece unha esaxeración suxerir que, se o pesimismo cósmico está masculinamente ligado ao horror do sexo, todas as utopías que describen o estado anterior á caída -Edén ou Idade de Ouro- describen soños cuartelarios ou monacais de celibato viril. O xesto de Pandora, dinos Hesíodo na Teogonía, é terrible porque suspende o estado ideal do home, a soltería, e obrígao a depender dunha muller se quere gozar dalgúns "coidados" e evitar ao mesmo tempo que "os parentes repartan a súa facenda" tras a súa morte. O pecado orixinal da muller faina paradoxalmente, dunha soa vez, culpable e imprescindible e é isto último o que o home non pode perdoarlle: "fuxir do matrimonio e das terribles accións das mulleres" leva, en razón do seu primeiro pecado, outros males igualmente dolorosos. Casar ou non casar? Este angustioso dilema que acompaña ao pesimismo cósmico masculino -consecuencia do malum feminino- resolveríase se, como suxire tamén Eurípides por boca de Jasón, asasino da pobre Medea asasina, "os homes puidesen procrear fillos dalgunha outra maneira, de forma que non existise a raza das mulleres: así non habería mal algún para os homes". O xardín do Paraíso da Xénese, a Idade de Ouro hesiódica, recollen en realidade a gran utopía macha dun universo sen reprodución e sen coidados, é dicir sen mulleres, como o demostra de paso o feito de que neses recintos a muller só apareza como unha intrusa, creación secundaria dos deuses, tamén en termos cronolóxicos, concibida exclusivamente para explicar o fin do idílico estado cuartelario ou, o que é o mesmo, para explicar tautoloxicamente a existencia das mulleres. Pero isto é tanto como admitir sen querelo que a muller é causa sua et viris: culpable -ou creadora- de si mesma e do mundo. E se é ela a que ten que coidalo é porque é ela, e non Deus, a que o creou.
O mosteiro e o cuartel, como emblemas da "vida de solteiro", materializan espacialmente a guerra do pesimismo cósmico contra as mazás. Se hai algún mal, se pode falarse do Mal nalgún sentido, ten que ver con esa guerra. O Mal é un oco, está oco, está nun oco. O xardín doente de Leopardi está só poboado de cascas baleiras; cada croio, cada flor, cada folla é en realidade un buraco; cada cousa é a oquidade de si mesma, a súa propia negación coloreada. Pero, e se nos deixamos levar en serio pola polisemia de malum? E se traducimos, en nome da hominimia, cada malum leopardiano por "mazá"? E se enchemos eses ocos de pulpa vermella? O resultado é sen dúbida moi ridículo, moi hippy, moi alegremente naif, pero é que, ao contrario que o pesimismo, namorado da abstracción, o optimismo só pode fixarse en cousas concretas: "Todo é mazá. Todo o que é, é mazá; que cada cousa exista é unha mazá; a existencia é unha mazá e está orientada ás mazás; a finalidade do universo son as mazás; a orde e o Estado, as leis, o curso natural do universo, non son máis que mazás. Non hai outro ben que o ser; só é bo aquilo que é; as cousas que son cousas: todas as cousas son mazás". Demasiadas mazás! Demasiadas, si, é certo, pero é que hai que elixir, e desa elección dependen todas as demais, entre as demasiadas mazás e os demasiados males, entre as cousas e os ocos, entre as fazulas e as caveiras. Que haxa mazás, peitos, fazulas, aínda que sexa para maldicilas! O verdadeiro contrapunto -refutación e desmentido- do texto de Leopardi é unha canción de Violeta Parra; non, como podería pensarse, o seu "Gracias a la Vida", tan fermosa como "incrible", senón o seu saloucante, rabioso "Maldigo del alto cielo", onde a poetisa, en lugar de nomear un principio (cada cousa é un mal), vai nomeando precisamente cada cousa -as estrelas, os regatos, o lume do forno, o frío e a calor, as nubes, as estacións, os portos e as caletas, a lúa, as paisaxes-, cada pétalo e cada corpo, un por un, cunha dor tan optimista, cunha furia tan concreta que o mundo enteiro volve crearse, de arriba abaixo, de norte a sur, baixo os seus golpes de ira. O pesimismo cósmico nega o Todo; o optimismo maldí cada partícula. Os solteiros negan o Ser; as nais e os namorados maldín as culleres e as cores.
O Mal é a Morte. O Mal está oco, está nos ocos, onde se acumulan os cadáveres, todos revoltos, sen enterrar. A Morte baleira o cosmos. Ocos: as cámaras de gas de Auschwitz, as casas de Sabra e Chatila, o refuxio do Amiriya, as fosas comúns de Colombia, as ruínas de Hiroshima, de Dresde, de Bagdad, de Gaza, de Cabul (pódense nomear todas as cousas pero non todos os ocos). Ningún aroma de mazá vermella pode borrar o cheiro perruno da morte, adherido xa para sempre ao reloxo do sobrevivente, ao seu chapeu, á nota de despedida, á boneca ou o xoguete intactos tras a explosión. O cuartel e o mosteiro, felicidade da vida solteira, van baleirando de pétalos os pétalos, de pedras as pedras, de peitos os peitos; e substituíndo cada cuncha e cada lúa por un buraco. A Soltería é O Primeiro e quizais tamén O Último; pero entre medias, no medio, está o mundo, que é unha mazá poboada de incontables -pero non infinitas- mazás. Fai falta un gran optimismo mundano -adicción ao concreto- para coidar a un enfermo en Auschwitz, para pelar unha pataca en Hiroshima, para cantar a un bebé en Palestina, para quitar o po a unha mesa en Dresde, para ensinar a ler a un neno en Bagdad, para volver relatar o mundo, cada mañá, no medio da guerra. Como brasas ou lamparillas chinesas, son as mazás vermellas, nas árbores de fóra do Paraíso, as que impiden que se pechen completamente as sombras sobre os expulsados.
O pesimismo cósmico é solteiro e macho; o capitalismo é solteiro e macho. Estatisticamente o optimismo está asociado, en cambio, a iso que de maneira convencional chamamos "muller". Non podemos ser altos se somos baixos nin invisibles se somos corpos nin locuaces se somos mudos; pero si podemos ser "mulleres" se somos homes. Da "universalización" das fatigas e o temperamento da reprodución -como da universalización dos dereitos, os recursos e os saberes- depende hoxe o que, tras ser expulsados do Paraíso, os humanos non sexamos tamén expulsados do que había fora: o único sitio -onde aínda seguimos e onde aínda loitamos- no que podemos acariñarmos os peitos e as fazulas. E morrer, chegado o caso, non nun oco senón baixo unha maceira 1.
NOTA
1 - Agradezo a un traballo inédito de Clara Serra a trama xeral -a estada teórica- deste texto.
Fonte orixinal: http://www.revistabostezo.com/detalle_sumario2.php?recordID=5
Nenhum comentário:
Postar um comentário