Salva López Arnal entrevista ao constitucionalista e iusfilósofo Gerardo Piarello, membro do Comité de Redacción de SinPermiso, á mantenta da "reforma constitucional" pactada polo PP e o PSOE e imposta parlamentariamente de urxencia evitando a opinión da cidadanía.
Que artigo ou apartados da constitución pretenden cambiar PSOE e PP? Mediante que procedemento? Fálase tamén dunha lei orgánica.
O acordo entre PSOE e PP persegue un dobre obxectivo: endurecer os xa gravosos límites ao déficit e ao endebedamento públicos fixados no Pacto de Estabilidade e Crecemento da UE, e dar garantías reforzadas aos acredores de débeda española e ao Banco Central Europeo. Para facelo pactouse unha especie de reforma en dous tempos: unha da constitución, que só afectará o artigo 135, e outra, prevista na anterior, que se realizará a través dunha lei orgánica.
Esta operación de reforma constitucional-legal inclúe dúas cuestións relevantes. Por unha banda, outórgase cobertura legal a unha prohibición de déficit moi próxima a cero para o próximos dez anos. A cifra non se fixa na constitución, que se limita a prohibir os déficits maiores ao 3% do PIB previsto no Pacto de Estabilidade. Pero reenvíase a unha lei orgánica que só poderá aprobarse e modificarse a través de maiorías especiais e que deberá estabelecer as sancións para os incumpridores. O contido desta lei tamén forma parte do acordo: goberno e PP pretenden que as administracións públicas alcancen, de aquí a 2020, un déficit do 0,4% do PIB. Non se trata exactamente de déficit cero, pero nun contexto económico como o actual, suporá un bloqueo en toda regra ás saídas social e ecoloxicamente xustas á crise.
A outra cuestión, moi grave aínda que menos comentada publicamente, é a pretensión de constitucionalizar a "prioridade absoluta" do pago dos intereses e do capital da débeda pública sobre outros investimentos. Esta previsión, de entrada, é unha rareza no dereito constitucional comparado. O seu antecedente máis relevante, como acaba de lembrar Javier Pérez Royo en EL País -aínda que para acabar defendendo a reforma!- é unha previsión incorporada á Emenda XIV da constitución de Estados Unidos para forzar aos sureños derrotados na guerra de secesión de 1861-65 a cumprir coas súas obrigacións. O que se tenta facer agora non é moi diferente. Supón unha concesión inédita aos acredores e unha bomba de reloxaría no propio edificio constitucional, xa que obrigaría a priorizar o pago da débeda aínda que con iso sacrificásense outros obxectivos constitucionais, como a satisfacción de dereitos sociais ou a garantía da autonomía financeira das comunidades autónomas e municipios.
A imposición de límites ao déficit e ao endebedamento públicos paréceche unha finalidade rexeitábel pola esquerda en calquera circunstancia?
A limitación do déficit e do endebedamento públicos non é un dogma. É un instrumento de política económica que poden servir a finalidades diversas. Nun determinado contexto, a súa contención pode contribuír para a boa saúde das finanzas e a un fortalecemento democrático. Por exemplo se se acompaña de políticas fiscais progresivas, que reduzan a dependencia do crédito externo, ou se se fecha o paso de maneira firme ao endebedamento especulativo do sector privado. Pero nun contexto recesivo como o actual, no que ningún dos grandes partidos está realmente disposto a impulsar estas medidas, o máis probábel é que a obsesión por eliminar, e non simplemente por conter o déficit, acabe por servir a obxectivos menos nobres: a privatización de servizos públicos, o recorte de dereitos aos máis vulnerables ou a redución drástica do autogoberno en diferentes escalas, algo que de feito xa está a ocorrer.
Un obxectivo de política económica debe ter carta de natureza constitucional? É esaxerado falar da constitucionalización da política económica ultraliberal?
Que as constitucións recollan obxectivos de política económica non é negativo en si mesmo. Mesmo pode resultar aconsellábel. Por exemplo, a garantía de dereitos sociais universais esixe en certo xeito principios como o de progresividad fiscal, recoñecido, de feito, no incumprido artigo 31 da constitución española actual. En Bolivia, a constitución vixente prohibe a privatización da auga. E en Costa Rica, unha recente reforma constitucional obriga a que o gasto público en educación non sexa inferior en ningún caso ao 8% do PIB anual. Estas previsións supoñen un límite ás maiorías conxunturais. Pero trátase de límites habilitantes, é dicir, de límites de política económica que amplían o alcance global do principio democrático, reforzando a autonomía persoal e colectiva da poboación.
O problema, ao meu xuízo, reside na constitucionalización de límites que devalúan o principio democrático. Este empeño hiperconstitucionalizador leva a consagrar en textos ríxidos, dificilmente reformábeis, opcións ideolóxicas de detalle, que acaban asfixiando o debate de política ordinaria e o pluralismo de modelos económicos. Boa parte das constitucións de posguerra, ao consagrar o principio do Estado social e democrático de dereito, aceptaban que os poderes públicos puidesen servirse de diferentes instrumentos económicos para axustarse a el. O recurso ao crédito, ao endebedamento externo, combinado cunha certa presión fiscal sobre os ingresos medios e altos era un deles. Non se trataba de prefigurar un modelo económico específico, senón de estabelecer un marco amplo que os diferentes gobernos poderían concretar segundo a súa orientación ideolóxica. Estas regras constitucionais non serviron para superar moitas das desigualdades inherentes ao capitalismo. Pero nalgúns países do centro e norte de Europa facilitaron un nivel elevado de cohesión social e a extensión de dereitos a amplos sectores da poboación.
A partir da crise dos anos 70, as clases conservadoras consideraron que este modelo constitucional non garantía suficientemente os seus intereses. E para purgarlo do que consideraban os seus "excesos", autores neoliberais como James Buchanan ou o propio Hayek deseñaron unha fórmula que faría fortuna: restrinxir severamente as marxes de actuación dos parlamentos e asembleas lexislativas e impedirlles, a través das constitucións, endebedarse, incorrer en déficits ou estabelecer políticas fiscais demasiado incisivas. Este deseño constitucional non se propuña ampliar o alcance do principio democrático. Pola contra, tentaba explicitamente moderalo, restrinxilo, fechando o paso a políticas inspiradas, por exemplo, nas ideas de economistas como Keynes ou Kalecki.
Que artigo ou apartados da constitución pretenden cambiar PSOE e PP? Mediante que procedemento? Fálase tamén dunha lei orgánica.
O acordo entre PSOE e PP persegue un dobre obxectivo: endurecer os xa gravosos límites ao déficit e ao endebedamento públicos fixados no Pacto de Estabilidade e Crecemento da UE, e dar garantías reforzadas aos acredores de débeda española e ao Banco Central Europeo. Para facelo pactouse unha especie de reforma en dous tempos: unha da constitución, que só afectará o artigo 135, e outra, prevista na anterior, que se realizará a través dunha lei orgánica.
Esta operación de reforma constitucional-legal inclúe dúas cuestións relevantes. Por unha banda, outórgase cobertura legal a unha prohibición de déficit moi próxima a cero para o próximos dez anos. A cifra non se fixa na constitución, que se limita a prohibir os déficits maiores ao 3% do PIB previsto no Pacto de Estabilidade. Pero reenvíase a unha lei orgánica que só poderá aprobarse e modificarse a través de maiorías especiais e que deberá estabelecer as sancións para os incumpridores. O contido desta lei tamén forma parte do acordo: goberno e PP pretenden que as administracións públicas alcancen, de aquí a 2020, un déficit do 0,4% do PIB. Non se trata exactamente de déficit cero, pero nun contexto económico como o actual, suporá un bloqueo en toda regra ás saídas social e ecoloxicamente xustas á crise.
A outra cuestión, moi grave aínda que menos comentada publicamente, é a pretensión de constitucionalizar a "prioridade absoluta" do pago dos intereses e do capital da débeda pública sobre outros investimentos. Esta previsión, de entrada, é unha rareza no dereito constitucional comparado. O seu antecedente máis relevante, como acaba de lembrar Javier Pérez Royo en EL País -aínda que para acabar defendendo a reforma!- é unha previsión incorporada á Emenda XIV da constitución de Estados Unidos para forzar aos sureños derrotados na guerra de secesión de 1861-65 a cumprir coas súas obrigacións. O que se tenta facer agora non é moi diferente. Supón unha concesión inédita aos acredores e unha bomba de reloxaría no propio edificio constitucional, xa que obrigaría a priorizar o pago da débeda aínda que con iso sacrificásense outros obxectivos constitucionais, como a satisfacción de dereitos sociais ou a garantía da autonomía financeira das comunidades autónomas e municipios.
A imposición de límites ao déficit e ao endebedamento públicos paréceche unha finalidade rexeitábel pola esquerda en calquera circunstancia?
A limitación do déficit e do endebedamento públicos non é un dogma. É un instrumento de política económica que poden servir a finalidades diversas. Nun determinado contexto, a súa contención pode contribuír para a boa saúde das finanzas e a un fortalecemento democrático. Por exemplo se se acompaña de políticas fiscais progresivas, que reduzan a dependencia do crédito externo, ou se se fecha o paso de maneira firme ao endebedamento especulativo do sector privado. Pero nun contexto recesivo como o actual, no que ningún dos grandes partidos está realmente disposto a impulsar estas medidas, o máis probábel é que a obsesión por eliminar, e non simplemente por conter o déficit, acabe por servir a obxectivos menos nobres: a privatización de servizos públicos, o recorte de dereitos aos máis vulnerables ou a redución drástica do autogoberno en diferentes escalas, algo que de feito xa está a ocorrer.
Un obxectivo de política económica debe ter carta de natureza constitucional? É esaxerado falar da constitucionalización da política económica ultraliberal?
Que as constitucións recollan obxectivos de política económica non é negativo en si mesmo. Mesmo pode resultar aconsellábel. Por exemplo, a garantía de dereitos sociais universais esixe en certo xeito principios como o de progresividad fiscal, recoñecido, de feito, no incumprido artigo 31 da constitución española actual. En Bolivia, a constitución vixente prohibe a privatización da auga. E en Costa Rica, unha recente reforma constitucional obriga a que o gasto público en educación non sexa inferior en ningún caso ao 8% do PIB anual. Estas previsións supoñen un límite ás maiorías conxunturais. Pero trátase de límites habilitantes, é dicir, de límites de política económica que amplían o alcance global do principio democrático, reforzando a autonomía persoal e colectiva da poboación.
O problema, ao meu xuízo, reside na constitucionalización de límites que devalúan o principio democrático. Este empeño hiperconstitucionalizador leva a consagrar en textos ríxidos, dificilmente reformábeis, opcións ideolóxicas de detalle, que acaban asfixiando o debate de política ordinaria e o pluralismo de modelos económicos. Boa parte das constitucións de posguerra, ao consagrar o principio do Estado social e democrático de dereito, aceptaban que os poderes públicos puidesen servirse de diferentes instrumentos económicos para axustarse a el. O recurso ao crédito, ao endebedamento externo, combinado cunha certa presión fiscal sobre os ingresos medios e altos era un deles. Non se trataba de prefigurar un modelo económico específico, senón de estabelecer un marco amplo que os diferentes gobernos poderían concretar segundo a súa orientación ideolóxica. Estas regras constitucionais non serviron para superar moitas das desigualdades inherentes ao capitalismo. Pero nalgúns países do centro e norte de Europa facilitaron un nivel elevado de cohesión social e a extensión de dereitos a amplos sectores da poboación.
A partir da crise dos anos 70, as clases conservadoras consideraron que este modelo constitucional non garantía suficientemente os seus intereses. E para purgarlo do que consideraban os seus "excesos", autores neoliberais como James Buchanan ou o propio Hayek deseñaron unha fórmula que faría fortuna: restrinxir severamente as marxes de actuación dos parlamentos e asembleas lexislativas e impedirlles, a través das constitucións, endebedarse, incorrer en déficits ou estabelecer políticas fiscais demasiado incisivas. Este deseño constitucional non se propuña ampliar o alcance do principio democrático. Pola contra, tentaba explicitamente moderalo, restrinxilo, fechando o paso a políticas inspiradas, por exemplo, nas ideas de economistas como Keynes ou Kalecki.
Non fai falta ser un radical para advertir o parentesco entre a proposta de reforma constitucional-legal do PSOE-PP e esta liña de hiperconstitucionalismo ultraliberal que pretende levar ás normas de maior relevancia xurídica -tratados, constitucións, leis orgánicas- un modelo ideolóxico tan fechado que exclúe modelos alternativos, desvirtuando dese modo o alcance do principio democrático. Isto recoñecérono publicamente persoas vinculadas ao PSOE como Josep Borrell, Antonio Gutiérrez ou Jordi Sevilla, que chegou a cualificar a proposta como unha rendición ao populismo de dereitas impulsado polo Tea Party. E até o propio Felipe González pretendeu defender, con clara exposición ao ridículo, a existencia dunha distancia decisiva entre un teito de déficit do 0,4%, "responsábel" e fillo do "bo senso", e o obxectivo do déficit cero, auténtico "disparate" só atribuíbel ao "radicalismo ideolóxico" dos "teóricos fundamentalistas".
Ti mesmo escribiches que "a reforma constitucional e legal acordada polos partidos maioritarios non é unha proposta nova nin simplemente técnica. É unha proposta política que foi ensaiada en distintos países nas últimas décadas, con constatábeis consecuencias anti-sociais e anti-democráticas". Onde?, que exemplos podes darnos desas consecuencias?
En Estados Unidos, o Partido Republicano, co apoio de non poucos demócratas, e agora baixo influencia do Tea Party, tentou reiteradamente introducir un teito constitucional ao gasto público (o cal non lle impediu, ao mesmo tempo, defender o crecemento do gasto militar). Nunha ocasión, esa posibilidade frustrouse por un voto. O principio de equilibrio orzamentario, pola súa banda, chegou a inscribirse en case todas as constitucións estatais. Algunhas estableceron teitos ao gasto e outras, como a de California, á presión fiscal. Economistas como Krugman argumentaron de maneira convincente como estas cláusulas agravaron aínda máis os efectos da crise nestes estados, impedíndolles adoptar medidas anti-cíclicas e levándoos, nalgún caso, á bancarrota.
En Europa, o Pacto de Estabilidade e Crecemento de 1997 é a expresión por excelencia desta tendencia. De maneira dogmática, o Pacto converteu a obsesión anti-déficit, anti-débeda e anti-inflación nun ríxido corpiño que foi constrinxindo o ámbito de manobra dos Estados membros. A imposibilidade de axustarse a un marco tan estrito sen afectar gravemente a cohesión interna explica que en países con Estados sociais relativamente robustos, como Dinamarca ou Suecia, a entrada ao euro fose rexeitada en referendos populares até dúas veces seguidas.
Na zona euro, o Pacto pasou a converterse no núcleo dunha sorte de Constitución económica tácita, tan ríxida que mesmo Alemaña e Francia acabaron por combinar o seu incumprimento selectivo con privatizacións e recortes sociais específicos. Os agora severos defensores da "regra de ouro" superaron de forma reiterada o déficit do 3% do PIB e estiveron a piques de ser multados, pero o seu peso no Consello permitiulles forzar unha reforma do Pacto e sortear as sancións.
Só a chegada ao poder de Merkel e a deserción dun sector importante a socialdemocracia permitiron introducir na constitución alemá un teito de déficit do 0,35% do PIB para 2016. Esta decisión foi duramente criticada pola á esquerda do SPD, os verdes mostráronse escépticos e Die Linke chegou a falar dunha auténtica "catástrofe" e dunha "eutanasia" para os Länder con maiores dificultades económicas.
Porén non inclúe seica a reforma española, xunto aos obxectivos de redución do déficit, excepcións en situacións de "catástrofe natural, recesión económica ou situacións de emerxencia extraordinaria que escapen ao control do Estado e prexudiquen considerabelmente a situación financeira ou a sustentabilidade económica ou social do Estado?
Si, e son estas excepcións ás que se aferran certos sectores do PSOE para mostrar o carácter "flexíbel" da reforma. O que ocorre é que este escenario de insostenibilidade non é unha hipótese de futuro: xa existe, e de maneira sanguenta, en ámbitos como o da vivenda, a sanidade, a educación, o emprego ou a política enerxética. E o que o goberno e o PP pactan, neste concreto contexto recesivo, non é flexibilizar o déficit para evitar a catástrofe senón endurecer os seus límites, o que contribuirá a profundar a descomposición social e ambiental no conxunto do territorio.
Tamén ti indicaches que estas medidas "non afectarán da mesma maneira a todos os países nos que se apliquen". Terán, apuntaches, un impacto especial na periferia da eurozona. Por que?
Bo, en xeral derívaa monetarista e ultraliberal experimentada polo proceso de integración a partir dos 90 prexudicou de maneira especial á periferia da UE. Despois de todo, os criterios de converxencia trazados en Maastricht e a política monetaria foron concibidos en función das necesidades do modelo capitalista alemán e do Bundesbank. A imposición desta vía de integración aos países de Europa do Leste, fixada nos criterios de Copenhague de 1993, saldouse nun desastre social e ambiental nos devanditos países. E dentro da zona euro, na devastación das economías periféricas. Para tentar adaptarse a ese marco, Grecia impuxo unha política fiscal abertamente regresiva, pero aínda así tivo que falsear as súas contas públicas. Portugal tamén se viu forzado a aplicar políticas de austeridade e tivo que reformar até seis veces a avanzada Constitución de 1976, filla da revolución dos caraveis, para acomodarse aos novos ventos europeos. España, pola súa banda, alentou unha irresponsábel política de sobre-endebedamento privado que os partidos maioritarios empéñanse en manter, a pesar de estar no núcleo dos seus problemas actuais.
O endurecemento dos criterios estabelecidos no Pacto e a constitucionalización da obsesión anti-déficit e anti-débeda non farán senón agravar as cousas. Para Alemaña, a limitación constitucional do déficit é un problema. Porén estamos a falar do segundo exportador do mundo, cun PIB que é case a suma de España e Italia e un aparello produtivo que facilita a obtención de superávit na balanza comercial. E estamos a falar ademais, dun Estado federal cun sistema de financiamento e de reequilibrio territorial interno moito máis avanzado que os dos países da periferia. Á vez que son forzados a conter o déficit, Berlín, Bremen, Sarre, Sajonia-Anhalt e Schleswig-Holstein perciben 800 millóns de euros anuais que, aínda que insuficientes, axúdanlles a consolidar as contas.
A situación da periferia é moito máis fébel. En casos como o español, cun elevadísimo endebedamento privado, unha estrutura produtiva demasiado ligada á construción, ao turismo e á agricultura intensiva, unha forte dependencia enerxética, un sistema de financiamento autonómico e local inxusto e opaco, e unha estrutura fiscal claramente regresiva, un déficit do 0,4% é un obxectivo irrealista cando non suicida. Desde o estalido da crise, lembrouse con razón, Estados Unidos aumentou o seu déficit en máis dun 5%. E aínda que esa cifra permitiulle sortear un escenario como o de 1929, non lle serviu para reactivar e reorientar o seu sistema produtivo nin para crear emprego significativo Que pasará na península? Como farán uns concellos infra-financiados para aproximarse en menos de dez anos ao 0,4%? Acabarán de liquidar os xa exhaustos servizos municipais, achandando o paso á xenofobia e á extrema dereita? Optarán por seguir rematando chan público e deixalo en mans de especuladores, na confianza de que outra burbulla é posíbel?
Por que crees que o PSOE apostou polo pacto co PP e unha deriva política tan perigosa? Non están a liquidar o programa do candidato Rubalcaba? Son conscientes diso pero pensan noutro escenario?
Na miña opinión, a socialdemocracia europea en xeral, e a do sur de Europa en particular, está a exhibir un espectáculo bastante penoso de desorientación, impotencia e descomposición ideolóxica. Fronte a unha ofensiva sen dúbidas feroz da banca alemá e francesa, dos grandes especuladores internacionais e das súas propias entidades financeiras e patronais, foi incapaz de opor resistencia, entre outras razóns porque previamente encargouse de desmovilizar ás bases sociais e sindicais que a facilitaron.
Atrapada neste calexón, pretendeu, ao mesmo tempo, resultar confiábel para os mercados e distanciarse da dereita, mostrándoa como extremista. Dar garantías de gobernabilidade e aparentar maior sensibilidade social que os seus principais adversarios. Pero non está a conseguir nin unha cousa nin a outra. A gran banca e a patronal non se fían da súa actitude errática e as súas políticas parécense tanto ás da dereita que unha parte significativa do seu electorado, como ocorreu xa en Portugal, opta polo orixinal, en lugar de por a copia, ou emigra á abstención.
No caso do PSOE, teño a impresión de que a súa máxima aspiración é gañar tempo, non incordiar aos poderosos e evitar un estalido social á grega ou algo peor antes das eleccións. Non pretenden derrotar ao PP, senón a frear o máximo posébel a sangría de escanos e confiar no regreso de aquí a catro ou oito anos. A combinación entre unha retórica flexíbel, amábel, a cargo agora do candidato Rubalcaba, e unha práctica cada vez máis seguidista dos poderes económicos por parte do goberno formaría parte desta "estratexia", se se lle pode chamar así. Dise que o déficit cero é unha opción de fundamentalistas ultraliberais, mais páctase un déficit do 0,4% que Merkel e Sarkozy eloxian sen reparos e que apenas se diferencia da súa eliminación absoluta. Dise que se estudarán impostos aos ricos, pero o que efectivamente se fai é precarizar aínda máis as relacións laborais, atacar as pensións e impor reformas fiscais que só favorecen ás rendas altas ou aos grandes promotores inmobiliarios.
Na miña opinión, esta confianza en poder recrear ad eternum o turnismo entre Cánovas e Sagasta sobreestima a lealdade das propias bases electorais. E subestima, sobre todo, o alcance da crise actual, que ben podería varrer sen contemplacións do mapa político a uns partidos socialdemócratas que se mostraron altamente incompetentes á hora de xestionala. Sen que iso presupoña, está claro, que de alí vaia a xurdir un escenario mellor.
Por que crees que CiU está a tomar posicións críticas ante a "reforma"? Falou, mesmo, de ruptura do pacto constituínte.
A dereita catalá demostrou con fartura desde o seu regreso ao poder que comparte plenamente a necesidade de contraer o déficit a través de políticas de privatización e de recorte de dereitos sociais (o que os seus cínicos voceiros chaman "aforros"). Do mesmo xeito que o Partido Popular, non ten problemas en proclamar ao catro ventos que a saída á crise pasa pola diminución ou a eliminación de presión fiscal sobre as rendas máis altas, xa que iso traducirase nun estímulo á creación de emprego, ao crecemento, etcétera.
O que ocorre é que tamén é consciente de que a imposición por parte dos grandes partidos estatais de límites demasiado ríxidos ao déficit ou ao endebedamento, porá en perigo o pacto fiscal que prometeu ás súas bases electorais e suporá unha restrición notábel da súa propia marxe de manobra para capear a crise en Catalunya. Por iso é polo que denunciase a súa exclusión do debate como unha ruptura do pacto constituínte e esixise, como contrapartida, a eliminación da contribución catalá á solidariedade co resto do Estado.
Esta reacción ten moito de histrionismo e de demagoxia. Á fin e ao cabo, CiU é un partido de orde nada propicio ás rupturas e que comparte no fondo a ideoloxía da reforma. O certo é que, de levar adiante, esta suporá unha forte desnaturalización da autonomía política e financeira das comunidades e os municipios. Xa no seu momento, e valéndose destes argumentos, a Generalitat presentou un recurso de inconstitucionalidade contra a lei de déficit cero de 2001 do PP. Con todo, o Tribunal Constitucional, que está a exhibir unha sensibilidade nula fronte ás consecuencias sociais da crise, entendeu nunha sentenza moi recente que non había problema algún e que o goberno central tiña luz verde para adoptar este tipo de políticas.
En calquera caso, hai que dicir que esta desnaturalización da autonomía proclamada na constitución recoñecida constrinxirá principalmente ás forzas autonómicas e municipais de esquerdas que pretendan utilizala nun sentido social e ambientalmente xusto. E comportará, o que non deixa de ser unha ironía, un golpe á tan cacareada unidade de España moito máis efectivo que as demandas federalistas ou independentistas tan demonizadas polo españolismo máis rancio.
Que opinas, por fin, do procedemento utilizado para a reforma? Paréceche adecuado, non digo xa política senón xuridicamente, tendo en conta o contido do artigo constitucional que se quere alterar?
En materia de reforma, a constitución española inspírase, para dicilo dalgún modo, na seguinte lóxica: para a revisión de cuestións que considera especialmente relevantes -algúns dereitos fundamentais, o principio do Estado social, a Coroa- prevese un procedemento agravado, que inclúe maiorías elevadas, un longo debate, disolución das cortes e un referendo obrigatorio ao final do proceso. As cuestións consideradas menos relevantes, en cambio, requiren maiorías menos cualificadas e non esixen referendo, a menos que así o solicite unha décima parte dos membros de calquera das Cámaras.
O Título VII sobre economía e facenda, que é onde se insere o artigo 135, non formaría parte desas cuestións consideradas "relevantes". Isto justificaría o recurso ao procedemento ordinario previsto no artigo 167, unha vía que só esixe unha maioría de 3/5 no Congreso e o Senado e permite prescindir do referendo. Algúns xuristas críticos, con todo, como Rafael Escudeiro, suxeriron que na medida en que a proposta afecta de maneira inequívoca a principios que si se consideran relevantes como os do Estado social ou o principio democrático, debería considerarse non xa unha reforma parcial da constitución, senón unha reforma total, aínda que moitos dos seus preceptos non resulten modificados. Esta interpretación, seguramente, non sería ben acollida polo mainstream do pensamento constitucional. Pero non é desatinada, sobre todo se se ten en conta o alcance para nada menor desta reforma e a súa capacidade de neutralizar e desvirtuar principios que supostamente definen a esencia o modelo constitucional: desde o xa mencionado do Estado social e democrático (art. 1.1) até o de autonomía política e financeira das comunidades autónomas e municipios (arts. 2, 140, 142 e 156).
Mocidade sen futuro escribiu nun comunicado: "A reforma constitucional pactada pola partitocracia é antidemocrática porque non só non foi votada senón que se atopa, desde o primeiro momento, contestada por miles de cidadáns que levan meses nas rúas loitando contra os recortes sociais impostos polos mercados". Tamén é antidemocrática na túa opinión?
Desde logo, máis aló da lexitimidade electoral que poidan ostentar o PSOE e o PP, resulta evidente que o acordo non se caracterizou pola súa apertura deliberativa, a pesar da súa clara incidencia sobre o interese xeral e os dereitos cidadáns. Foi unha proposta máis ben furtiva, impulsada en período estival, coa intención de evitar o debate cidadán sobre os seus motivos e de reducir ao propio parlamento a unha simple caixa de resonancia de decisións previamente tomadas fóra del, como denunciou a asociación Xuíces para a Democracia.
En teoría, esta actitude de deslealdade constitucional, como a cualificou o meu amigo o laboralista Antonio Baylos, poderíase corrixir, máis aló do procedemento concreto de reforma escollida, co impulso dun referendo por parte dos partidarios do cambio. Con todo, máis aló das declaracións de circunstancia do ministro Branco -queriamos convocar un referendo, pero non houbo tempo!-, o seu sorteo custe o que custe revelouse como unha peza chave da operación no seu conxunto.
Para xustificar esta negativa recorreuse a argumentos diversos, contraditorios entre si: que se trata dunha medida simplemente técnica, que non merece unha discusión ampla, que se trata dunha medida demasiado complexa, que levantaría as paixóns populistas, etcétera. Estes argumentos son moi fébeis, e só inducen a considerar que o aprobado no Congreso é a verificación dun acordo previo adoptado, non só coa oposición, senón con outros axentes externos, comezando polo Banco Central Europeo e a chanceler Merkel, cualificados voceiros dos grandes tedores de débeda española.
Nada disto pode considerarse unha proba de saúde democrática. Como ben viron algúns xuristas como Ruben Martínez Dalmau, na tradición do constitucionalismo democrático ligada á revolución francesa, unha constitución que se considera a si mesma como froito do poder constituínte popular só debería ser reformada en aspectos relevantes por ese mesmo poder constituínte. Que isto non ocorra nun caso tan decisivo como a constitucionalización de límites ao gasto público é unha evidencia máis dos profundos déficits democráticos que o réxime político español arrastra desde a transición e que a crise non fixo senón agravar.
En todo caso, tamén hai que dicir que non estamos ante un fenómeno exclusivamente hispano. Tras o "non" francés e holandés ao tratado constitucional europeo, tras o "non" islandés ao pago da débeda contraída polos grandes bancos, ou tras o "non" italiano á privatización da auga, á enerxía nuclear ou á impunidade dos representantes políticos, o referendo converteuse na besta negra dunhas clases dirixentes que non están dispostas a arriscar publicamente as súas medidas máis claramente anti-sociais, anti-ambientais ou anti-democráticas.
Moody's, se non ando errado, apuntouse rapidamente eloxiando a proposta de reforma. Por que? Este é tamén o ámbito dunha axencia de rating?
Moody's, en efecto, foi unha das primeiras en aplaudir a reforma. Pero non sen ocultar as súas preferencias. Cualificouna como unha "sinal positivo", mais deixou claro que sería preferíbel que o límite do 0,4% e os mecanismos concretos de sanción en caso de desviación recollésense na propia constitución e non nunha lei orgánica. Estas declaracións reflicten ben cal é o papel real das axencias nesta conxuntura: defender sen contención algunha os intereses especulativos a curto prazo dos grandes acredores e investidores. Aínda que se mira, non deixa de sorprender que estas entidades, que operan en réxime de oligopolio e que só están autorizadas para emitir ditames técnicos o máis razoados e obxectivos posíbeis, se permitan con tanta soltura este tipo de afirmacións bandeirizas, que até un xornalista financeiro dubidaría en pronunciar.
Por certo, Jaume Asens e ti mesmo estabades no tema da querela contra as axencias de rating. Cal é nestes momentos a situación de todo este proceso que non debe ser nada fácil?
A persecución penal das axencias, como a dos delitos económicos de pescozo branco en xeral, é unha cuestión complicada. Precisamente porque se trata de empresas poderosas, as súas manobras delituosas son opacas, non deixan probas facilmente detectábeis e contan coa complicidade doutros axentes privados e, a miúdo, dos propios órganos públicos.
A querela presentada ante a Audiencia Nacional co apoio de numerosos colectivos sociais tenta mostrar que Moody's, Standard & Poors e Ficht esaxeran os seus ditames negativos co propósito de beneficiar os intereses especulativos duns investidores que, en moitos casos, pertencen ao mesmo grupo accionarial que as axencias. Desde o punto de vista probatorio, está claro, isto non é sinxelo. De feito, un dos principais obstáculos cos que se topou a querela foi a indolencia de Fiscalía, que considerou que non existen indicios delituosos aínda antes de investigar, algo indispensábel tratándose de delitos económicos especialmente complexos.
Máis aló, en calquera caso, da decisión xudicial final, creo que a querela cumpriu xa unha función pedagóxica importante. A súa interposición serviu para deslegitimar política e xuridicamente a actuación das axencias e para mostrar á opinión pública os seus estreitos vínculos con bancos e grupos empresariais concretos. Tamén serviu para denunciar a defección dos supostos órganos de control, como a Comisión Nacional de Valores ou o Banco de España. E permitiu, sobre todo, alentar iniciativas xurídicas similares, aínda abertas, en Portugal, Italia e Estados Unidos. A pesar, en suma, do enorme poder que aínda conservan as axencias, a súa acusación penal non debería verse como un xesto baldío. É un modesto pero ao meu xuízo importante paso na loita contra o que Lourdes Benería e Carmen Saraúsa, nun estupendo artigo, cualificaban como crimes económicos contra a humanidade.
Volvendo á proposta de reforma constitucional; desde o punto de vista conservador non hai un perigo na xogada iniciada? Se reforman agora a Constitución, por que non pensar noutras reformas? E, se estas non fosen posíbeis pola posición maioritaria do Partido do Estado borbónico PPSOE, por que non traer ao programa da hora o cambio de Constitución?
É evidente. Durante trinta e tres anos sentimos ao PSOE e ao PP referirse á Constitución como un texto sacro, case intocábel, como o garante dos supostos logros da transición. Agora, ao reformala con aleivosía, nos estertores dun goberno que admite tomar a iniciativa para "acougar os mercados", desposuírona brutalmente, e de maneira irreversíbel, da súa aura de intanxibilidade. Sobre todo de face a unha xeración precarizada que non votou a constitución e que está a ser vítima privilexiada dos seus límites e incumprimentos.
Isto abre un escenario propicio para propor outras reformas social, ecolóxica e democraticamente avanzadas?
Certamente, si. En Portugal, a dereita tentou a comezos de ano impulsar unha nova reforma da garantista constitución de 1976 para facilitar os despedimentos e a mercantilización da sanidade e a educación. Esta proposta, por agora errada, brindou a oportunidade a comunistas, verdes, ao Bloco de Esquerda e a numerosos movementos sociais, non só de deslexitimar estas propostas, senón de impulsar outras alternativas: o perfeccionamento dos mecanismos de participación directa, a ampliación do voto aos migrantes e aos mozos a partir dos 16 anos, o fortalecemento do carácter público do sistema financeiro, a consagración do dereito á auga e dos dereitos reprodutivos das mulleres, a introdución de deberes en materia de rehabilitación urbana e de xeración de vivenda social, o recoñecemento do principio de precaución ambiental. Estas alternativas, e outras como a tutela dos bens comúns en Internet, a prohibición do sobreendeudamiento privado, o recoñecemento da renda básica, da educación gratuíta de 0 a 3 anos ou a erradicación da enerxía nuclear en beneficio de enerxías sustentábeis, como a solar, tamén estiveron presentes nas ricas discusións do 15-M. Non digo que exista un acordo absoluto ao redor destas propostas. Porén moitas delas, sen dúbida, entroncan coa mellor tradición dos movementos sociais, ecoloxistas, feministas e sindicais da península.
O problema, en todo caso, vén dado, como ben apuntas na túa pregunta, polo ferrollo constitucional que outorga ao PP e ao PSOE un poder de veto fronte a calquera proposta que desborde os seus intereses partidistas ou que poña en dúbida a súa versión do "consenso da transición". Isto é innegábel. Mais tamén o é que dito poder de veto está a perder lexitimidade máis aceleradamente do que se podía imaxinar hai uns anos. Nese contexto, o máis probábel é que a obcecación en levar adiante a actual reforma constitucional-legal e a negativa a discutila, polo menos, en referendo, se traduza nunha agudización da impugnación que movementos como o do 15-M lanzaron ao actual réxime político e económico. Esta impugnación poderá traducirse na esixencia dunha reforma con contidos alternativos. Porén, sobre todo, cargará de razóns a quen, como en Islandia, esixen, non sinais que "acougar" os mercados, senón procesos constituíntes que os sometan a lóxicas realmente democráticas e que coloquen os dereitos de todas as persoas por encima dos beneficios duns poucos.
Nenhum comentário:
Postar um comentário