Michel Husson. Artigo tirado de SinPermiso (aquí) e traducido por nós. Michel Husson é un recoñecido economista marxista francés, veterano militante do socialismo revolucionario, traballa no IRES (Institut d' Etudes Economiques et Sociais, ligado aos sindicatos).
O paradoxo deste período electoral en Francia é basicamente a seguinte: aos poucos tómase conciencia da profundidade da crise, sen a posibilidade dunha alternativa que realmente estea a gañar credibilidade. A candidatura social-liberal de Francois Hollande, tentouse adaptar a esta contradición, que tamén pesa sobre as candidaturas á esquerda da esquerda.
A profundidade da crise
Dunha forma moi simplificada, o capitalismo pode funcionar de dúas maneiras. Pode estar relativamente regulado, como durante o período do trinta anos gloriosos (1945-1975). Ou, pola contra, pode estar libre de rixideces e tender cara a un funcionamento puro, como ocorre desde o grande xiro liberal dos anos oitenta.
Chamaremos "fordista" e "neoliberal" a estes dous modos opostos de funcionamento. Pódense identificar cunha batería de curvas que son aproximadamente planas no primeiro modelo e que aumentan co segundo ("Lles courbes du capitalisme néolibéral", note hussonet nº 39, setembro 2011, http://hussonet.free.fr/courblib.pdf).
As curvas do capitalismo neoliberal
A profundidade da crise
Dunha forma moi simplificada, o capitalismo pode funcionar de dúas maneiras. Pode estar relativamente regulado, como durante o período do trinta anos gloriosos (1945-1975). Ou, pola contra, pode estar libre de rixideces e tender cara a un funcionamento puro, como ocorre desde o grande xiro liberal dos anos oitenta.
Chamaremos "fordista" e "neoliberal" a estes dous modos opostos de funcionamento. Pódense identificar cunha batería de curvas que son aproximadamente planas no primeiro modelo e que aumentan co segundo ("Lles courbes du capitalisme néolibéral", note hussonet nº 39, setembro 2011, http://hussonet.free.fr/courblib.pdf).
As curvas do capitalismo neoliberal
Beneficios: Porcentaxe dos beneficios sobre o valor engadido total (4 países. Fonte: Comisión europea).
Desigualdades: Porcentaxe de rendas que ingresa o 1% máis rico (8 países. Fonte: Atkinson, Piketty & Saez).
Bolsa: Índice Dow Jones, deflactado co índice de prezos de EE.UU.
Mundialización financeira: Relación entre a débeda exterior total e o PIB mundial (Fonte: Bichler & Nitzan).
Desequilibrios mundiais: Suma dos valores absolutos dos déficits correntes en % do PIB mundial (fonte: Banco Mundial).
BRIC: Participación dos BRIC (Brasil, Rusia, India e China) no PIB mundial (fonte: Banco Mundial).
Endebedamento: Taxa de endebedamento dos fogares en EE.UU. (fonte: Reserva Federal).
Indicador sintético: Promedia o seis series anteriores.
As curvas do capitalismo neoliberal
Taxa de beneficio: Media de 4 países (EE.UU., Alemaña, Francia e Reino Unido) (fonte: Michel Husson, Lle débat sur lle taux de profit , Inprecor n°562-563, xuño-xullo 2010).
Con todo, esta tendencia á alza (dos beneficios en relación aos salarios, dos dividendos en relación aos investimentos, do financiamento en comparación coa riqueza creada, etc.) chegou aos seus límites, de aí a crise. O capitalismo está agora nunha especie de calexón sen saída: non é posíbel volver pór en marcha o capitalismo neoliberal e ocorre o mesmo co capitalismo fordista. O capitalismo neoliberal lograra restaurar a rendibilidade, a pesar dunha desaceleración da produtividade. Porén só podía facelo de maneira artificial e insustentábel. Por tanto, non hai nada resolto, e o dinamismo artificial do capitalismo converteuse en enormes débedas públicas que teñen a función de liquidar, en realidade validar, a montaña de débeda privada acumulada ao longo de dúas ou tres décadas. A crise da débeda soberana en Europa deu lugar ao estabelecemento de políticas de austeridade absurdas, se temos en conta os seus efectos sobre a actividade económica e a propia débeda, mais apropiadas se se trata de aplicar unha terapia de choque para liquidar os logros sociais e devaluar o traballo baixo o pretexto da competitividade.
Este beco sen saída en que se atopa o capitalismo corta a herba baixo os pés do social-liberalismo. O seu proxecto ilusorio, consistente en combinar a aceptación dos preceptos neoliberais cunha mínima dose social, foi esnaquizado pola crise. A cuestión é que a mínima marxe de manobra implica un grao de confrontación que a socialdemocracia é simplemente incapaz de concibir. Por tomar un exemplo recente, Elie Cohen, un dos principais asesores económicos de François Holland (Sylvia Zappi, "Ces économistes qui travaillent pour François Hollande", lemonde.fr, novembro 2011, http://gesd.freee.fr.ecollande.pdf) publicou un artigo sobre tres conflitos recentes (Seafrance, Petroplus, Photowatt), en que extrae as seguintes leccións de política: "Que, neste contexto, preténdase facer crer que se poden prohibir os despedimentos colectivos pola comodidade dunha campaña electoral non é serio (...). A posta en escena dun voluntarismo de Estado, que permite estigmatizar a unha esquerda que non fixo fronte aos ditados do mercado, é cousa do pasado" (Elie Cohen, "Lles emplois électoraux", Telos 16, xaneiro 2012, http://gesd.free.fr/emplecto.pdf). Isto lembra a famosa fórmula de Lionel Jospin: "o Estado non pode facelo todo". Tal orientación realmente pode conducir a un aliñamento cos ditados do mercado, en liña con Zapatero e Papandreu.
Porén ninguén pode escapar a esta realidade: fronte á crise actual, a única alternativa posíbel debe ser radical, e cuestionar este tres barreiras que a fan verdadeiramente única: a distribución dos ingresos, o control financeiro e o corpiño euroliberal. A social-democracia pretende salvar estes obstáculos ofrecendo un programa que descansa en dous erros fundamentais. O primeiro é contar cun crecemento adicional, o segundo é facerse cargo do obxectivo de reducir o déficit ao 3% do PIB en 2013. E as finanzas non teñen nada que temer: "a esquerda estivo no goberno durante o quince anos, durante os cales habemos liberalizado a economía e aberto os mercados ás fianzas e ás privatizacións. Non hai que ter ningún temor" ("François Hollande seeks to reassure UK and City of London", The Guardian, 13 febreiro 2012).
Esperando o crecemento
Confiar nun hipotético crecemento é un elemento esencial do pensamento "holandés". Xa en 2008, á pregunta dun xornalista económico que lle pregunta se desexa "actuar politicamente na distribución do valor engadido entre salarios e beneficios ", respondeu o seguinte: "O que se necesita primeiro é crear máis valor. A esquerda só pode estar interesada na distribución. Primeiro debe afrontar a insuficiente creación de riqueza" (François Hollande, "Quelle politique économique pour a gauche?", L'économie politique, nº 40, outubro 2008, http://gesd.free.fr/holland8.pdf). Atópase a mesma orientación no proxecto socialista de 2012, que sinalaba que "a política económica que propomos ofrece a Francia os medios para crecer a partir de 2013 a unha taxa do 2,5%". (Project Socialiste 2012, abril 2011, http://gesd.free.fr/psprogra.pdf). Este proxecto, que data de abril de 2011, e que xa entón estaba obsoleto, agora está claramente morto.
A primeira razón é que a crise está aquí para quedar, cunhas perspectivas de crecemento mediocres, no mellor dos casos. A actual case-recesión era previsíbel. Por suposto, un maior crecemento podería ter efectos favorábeis a curto prazo sobre o emprego, mais isto non é suficiente para invocar o crecemento, tamén hai que dicir como se obtén. Porén sobre todo, esta posición significa que non hai outra maneira de crear postos de traballo que un crecemento adicional. Con todo, isto é falso e supón unha total falta de comprensión da relación entre o desemprego e a distribución do ingreso. Evidentemente, toda crise xera desemprego. Porén a cuestión é a persistencia do desemprego masivo durante varias décadas. Esta é unha consecuencia da distorsión na distribución dos ingresos, que á súa vez provén da captación dos gaños de produtividade a expensas da creación de empregos reducindo o tempo de traballo. O aumento do desemprego no últimos trinta anos é exactamente paralelo ao dos beneficios non reinvestidos, que alimentaron as burbullas financeiras e levaron á crise. Por tanto, calquera programa contra o desemprego que non poña en cuestión a distribución dos ingresos é puramente ilusorio.
Desde este punto de vista, é irónico que o PS "esqueza" até que punto o período de 35 horas foi excepcional, coa creación de 1,9 millóns de postos de traballo; tres cuartas partes dos empregos netos creados despois de 37 anos no sector privado fórono entre 1997 e 2002. Pero este camiño foi abandonado e o paradoxo explícase pola renuncia a calquera proposta que poña en dúbida a repartición actual entre salarios e beneficios. A oposición entre crecemento e distribución leva a un malentendido aínda máis profundo, que consiste en non ver que outra distribución dos beneficios a favor do emprego e a satisfacción das necesidades sociais é tamén unha condición para dar ao crecemento outro contido, non produtivista.
O equilibrio orzamentario a calquera prezo
François Hollande, declarou que se deben "requilibrar as contas públicas en 2013 (...) non por ceder a non se sabe que presión dos mercados ou as axencias de cualificación, senón porque é a condición para que o noso país recupere a súa confianza" (François Hollande, "A dette est l'ennemie da gauche et da France", LeMonde.fr, 16 xullo 2011, http://gesd.free.fr/holla711.pdf). Máis recentemente, os seus asesores estimaron o esforzo fiscal que debe realizarse: 50 millóns de euros, sen dar moitos detalles das súas modalidades (Marc Joanny e Jean-Baptiste Vey: "Hollande pour un effort budgétaire de 50 milliards en 2012-2013", latribune.fr, 17 novembro 2011, http://gesd.free.fr/holland50.pdf).
Reducir o déficit orzamentario é un obxectivo lexítimo, porque é a contrapartida das exencións de impostos. Non é o resultado dun gasto excesivo, nin de investimentos inútiles, senón dun proceso deliberado de auto-redución dos ingresos estatais. O déficit así producido utilízase entón como un argumento para xustificar a redución os gastos. No entanto, o proxecto do candidato do PS de alcanzar o 3% de déficit en 2013 e o equilibrio en 2017, non se corresponde cunha reforma fiscal dunha amplitude que puidese facelo críbel. Por tanto,só podería lograrse mediante un aumento do rigor, o que non vemos como podería ser cualificado de "xusto", na ausencia de impostos "xustos", é dicir, proporcionais ás exencións impositivas acumuladas durante 10 anos.
A cuestión do financiamento reforza este conflito. A conditio sine qua non é conseguir a autonomía dos mercados financeiros. As necesidades de financiamento do Estado son de feito considerábeis e non poden desaparecer da noite para a mañá. Para 2012, a Agence France Trésor avalíaas en 182 millóns de euros: 82 mil millóns de déficit, aos que se lle engaden 100 mil millóns de amortización da débeda. A experiencia recente mostra que ese financiamento non pode atoparse a un prezo razoábel, se a política fiscal se atopa baixo o xugo de axencias de cualificación que ditan a súa política aos Estados. Na medida en que nos basemos nos mercados para financiar o déficit, estamos condenados a non tomar as medidas convenientes. De aí esta lei de ferro: non é posíbel ningunha alternativa política se non nos liberamos desta dependencia. Isto pode facerse de diversas maneiras: por un préstamo forzoso das grandes fortunas, impondo aos bancos que subscriban títulos de débeda pública, ou polo requirimento ao Banco de Francia para que financie o déficit. Non hai nada revolucionario aquí, xa que, no pasado, estes procedementos foron implementados por gobernos de dereita. Porén os tempos cambiaron, e hoxe en día representaría unha ruptura que está a anos luz da visión social-liberal do mundo.
A cuestión da credibilidade
Houbo un momento no que o estalinismo servía de freo: calquera intento de transcender o capitalismo conducía inevitabelmente ao gulag. Desde a introdución do capitalismo neoliberal, a democracia social rendeuse aos argumentos en favor de xiro neoliberal. Renunciando con iso a calquera alternativa real, acabou desempeñando o mesmo papel. A súa práctica, desde hai anos, consistiu en desalentar a esperanza social e validar as políticas sociais neoliberais: posto que a esquerda está de acordo, definitivamente non hai outra alternativa. Neste sentido, a alternancia cumpre unha función esencial, a de reforzar a estrita lexitimidade do capitalismo contemporáneo.
Esta é unha das razóns polas que a situación de crise non abriu unha vía á esquerda radical. Enfróntase cun reto que se pode resumir así: a profundidade da crise require de solucións radicais, mais que parecen fóra de alcance, porque supoñen unha relación de forzas que aínda non existe. Hai por tanto un paso difícil de superar entre a viabilidade económica e a credibilidade política. Por pór un exemplo, sería posíbel situar o salario mínimo en 1.700 euros, a condición de reducir na mesma proporción os ingresos do capital. Esta medida tería consecuencias positivas grazas á recuperación do consumo. Con todo, aos asalariados que cobran algo parecido ao salario mínimo, este aumento de 300 euros ao mes pareceralles desorbitado, porque coñecen ben o poder, e a miúdo a violencia, dos intereses sociais aos que terían que arrincarllo.
O tema do emprego é outro exemplo desta dificultade. Débese insistir: o aumento do desemprego é a outra cara da captura de riqueza polos "rendistas". Por tanto, non é posíbel ningunha mellora no ámbito do emprego sen pór en cuestión a distribución de ingresos. E o potencial é enorme: se os dividendos pagos polas empresas fixásense na mesma proporción da masa salarial que hai 30 anos, agora serían inferiores a 60 mil millóns, o que equivalería a 2 millóns de postos de traballo (pagos ao salario medio, incluídas as contribucións sociais). De maneira similar, a redución das cotizacións sociais, que segundo os cálculos máis optimistas crearon ou mantiveron 400.000 postos de traballo, permitiría, se se reciclasen, pagar case un millón de empregados. Ningunha política de emprego pode ter éxito sen medidas para desinflar as rendas financeiras e re-fiscalizar as rendas do capital.
Porén máis unha vez, chocamos co peso da ideoloxía. Cando Francis Holland propón a creación de 60.000 empregos para profesores, é inmediatamente denunciado pola dereita como un esvanxador esaxerado e irresponsábel, por unha medida que só representaría ao redor de 2 mil millóns, ou o 0,1% do PIB. E o candidato do PS mantense no seu terreo cando se apresura a sinalar que estes novos empregos serían compensados pola eliminación ou non substitución doutros. Esta maneira de non asumir un programa, por outra banda moi tímido, non pode senón reforzar a idea de que é imposíbel cambiar as cousas.
Para saír da resignación, do fatalismo inscrito nas coordenadas do debate, fai falta mostrar que o curso actual do capitalismo require dun grao de confrontación social á altura da ofensiva neoliberal. En Francia, a elección presidencial estabelece unha meta intermedia única: expulsar a Sarkozy do poder, sen facerse ningunha ilusión sobre a capacidade do candidato do PS como alternativa real. Porén tamén debe ser unha oportunidade para desenvolver unha campaña para fortalecer a credibilidade dun programa radical. Isto require a demostración da súa viabilidade económica e de que é posíbel acabar coa crise, para o que debe terse en conta esta tese: existen marxes de manobra para outra política, mais non poden concretarse sen unha forte mobilización social. É necesario, por tanto, ir estabelecendo respostas articuladas que permitan liberarse das presións exercidas polos mercados financeiros e as institucións europeas. Finalmente, débese adoptar unha perspectiva que mostre como é posíbel combinar a acción inmediata coa transición a un modelo de desenvolvemento diferente.
Un programa en tres etapas
En resumo, temos que volver a unha transición lóxica, que escache á vez coa adaptación ás leis do mercado e cun revolucionarismo abstracto. Esta lóxica podería estar baseado en sete principios esenciais:
1. Nada é posíbel sen suprimir a hipoteca da débeda;
2. Nada é posíbel sen cambiar a distribución dos ingresos;
3. A ruptura é necesaria e debe estar baseada nunha lexitimidade adquirida en accións inmediatas;
4. A ruptura debe realizarse en nome dun proxecto de refundación de Europa;
5. A ruptura enfrontarase a medidas de represalia que deben ser anticipadas con contra-medidas;
6. As medidas máis inmediatas deben iniciar a transición cara a outro modelo de desenvolvemento;
7. A lexitimidade do programa debe ser fortalecido polo exercicio de novos dereitos.
Estes principios definen un programa de transformación social moi diferente de programa de relanzamento do consumo. Combina tres etapas que deben encaixar. A primeira é a da ruptura, que ten tres obxectivos: proporcionar os medios para outra política e protexerse das represalias previsíbeis, reparando os danos da crise e construíndo de entrada unha dupla lexitimidade. A lexitimidade social para a mellora inmediata das condicións de vida da maioría, dando prioridade aos de baixos ingresos (salario mínimo e as prestacións sociais mínimas); a lexitimidade europea, rompendo co euro-liberalismo, non en busca dunha saída nacional, senón no nome dun proxecto alternativo que poida estenderse á totalidade de Europa.
A segunda etapa é a bifurcación. O seu obxectivo é afianzar o proceso de transformación incluíndo a creación masiva de empregos (a redución do tempo de traballo e a creación ex nihilo de postos de traballo produtivos) e o estabelecemento dun novo estatuto do traballador. É o medio para activar o grande cambio que debe desconectar o traballo da rendibilidade que pode xerar. Neste proceso, a lexitimidade social pode ser fortalecida polos novos dereitos dos traballadores: dereito de veto sobre os despedimentos, o control sobre os termos da redución do tempo de traballo e sobre as condicións dos postos de traballo creados.
A terceira etapa é a transición cara a un novo modelo de desenvolvemento, baseado en tres conxuntos de principios: a desmercantilización e a extensión dos servizos públicos, as relocalizaciones e novas formas de cooperación internacional, a planificación ambiental e a nova política industrial. Este tres "niveis" deben estar presentes desde o principio, tendo en conta que terán ritmos diferentes. Así, o axuste do salario mínimo e das prestacións sociais mínimas é unha medida que pode e debe ser tomada inmediatamente. Porén non é suficiente por si soa e debe combinarse co estabelecemento dun modo non mercantil de satisfacer as necesidades sociais. Tomemos o exemplo da vivenda: o incremento dos alugueres é unha causa importante da degradación do nivel de vida. Incluso un patrón, Patrick Pelata, ex director xeral de Renault, pode, á súa maneira, entendelo: "Entre os anos 2000 a 2010, o prezo dos alugueres subiu un 80%. En Alemaña o 5%. Os alugueres fixeron subir os custos laborais en Francia e contribuíron á diminución da competitividade do país" (Patrick Pélata, "Coût du travail: pour un new deal fiscal et social?", Metis, 9 febreiro 2012). Nestas condicións, deberían axustarse os salarios aos prezos dos alugueres ou limitar os alugueres e levar a cabo un programa de construción de vivendas? É evidente que debemos pasar dunha lóxica inmediata de preservación do poder adquisitivo a unha lóxica de oferta de vivenda a prezos razoábeis, sabendo que isto pode non ter efectos inmediatos. Aquí hai un argumento en contra dos proxectos de renda universal que propoñen unha distribución dos ingresos monetarios sen ter en conta as condicións materiais de existencia (Michel Husson, "Droit à l'emploi ou revenu universal?, Pour lle droit à l'emploi, Lles cahiers de l'emancipation, Syllepse, 2011, http://hussonet.free.fr/dempru11.pdf).
Este enfoque programático é o único que pode debuxar unha perspectiva de transformación social, ofrecendo unha resposta coherente e adaptada á nova etapa aberta pola crise. A vontade social-liberal de adaptarse ás regras actuais do xogo é suicida e só pode conducir a novos sacrificios, despois dos de Zapatero e Papandreu. A postura da escalada revolucionaria é estéril, xa que carece de pensamento estratéxico que mostre como investir as relacións de poder e a ideoloxía política que pesan sobre as perspectivas de mobilización social. O camiño é estreito, mais a responsabilidade da esquerda é enorme, fronte á violencia capitalista que a crise desatou.
Estes principios definen un programa de transformación social moi diferente de programa de relanzamento do consumo. Combina tres etapas que deben encaixar. A primeira é a da ruptura, que ten tres obxectivos: proporcionar os medios para outra política e protexerse das represalias previsíbeis, reparando os danos da crise e construíndo de entrada unha dupla lexitimidade. A lexitimidade social para a mellora inmediata das condicións de vida da maioría, dando prioridade aos de baixos ingresos (salario mínimo e as prestacións sociais mínimas); a lexitimidade europea, rompendo co euro-liberalismo, non en busca dunha saída nacional, senón no nome dun proxecto alternativo que poida estenderse á totalidade de Europa.
A segunda etapa é a bifurcación. O seu obxectivo é afianzar o proceso de transformación incluíndo a creación masiva de empregos (a redución do tempo de traballo e a creación ex nihilo de postos de traballo produtivos) e o estabelecemento dun novo estatuto do traballador. É o medio para activar o grande cambio que debe desconectar o traballo da rendibilidade que pode xerar. Neste proceso, a lexitimidade social pode ser fortalecida polos novos dereitos dos traballadores: dereito de veto sobre os despedimentos, o control sobre os termos da redución do tempo de traballo e sobre as condicións dos postos de traballo creados.
A terceira etapa é a transición cara a un novo modelo de desenvolvemento, baseado en tres conxuntos de principios: a desmercantilización e a extensión dos servizos públicos, as relocalizaciones e novas formas de cooperación internacional, a planificación ambiental e a nova política industrial. Este tres "niveis" deben estar presentes desde o principio, tendo en conta que terán ritmos diferentes. Así, o axuste do salario mínimo e das prestacións sociais mínimas é unha medida que pode e debe ser tomada inmediatamente. Porén non é suficiente por si soa e debe combinarse co estabelecemento dun modo non mercantil de satisfacer as necesidades sociais. Tomemos o exemplo da vivenda: o incremento dos alugueres é unha causa importante da degradación do nivel de vida. Incluso un patrón, Patrick Pelata, ex director xeral de Renault, pode, á súa maneira, entendelo: "Entre os anos 2000 a 2010, o prezo dos alugueres subiu un 80%. En Alemaña o 5%. Os alugueres fixeron subir os custos laborais en Francia e contribuíron á diminución da competitividade do país" (Patrick Pélata, "Coût du travail: pour un new deal fiscal et social?", Metis, 9 febreiro 2012). Nestas condicións, deberían axustarse os salarios aos prezos dos alugueres ou limitar os alugueres e levar a cabo un programa de construción de vivendas? É evidente que debemos pasar dunha lóxica inmediata de preservación do poder adquisitivo a unha lóxica de oferta de vivenda a prezos razoábeis, sabendo que isto pode non ter efectos inmediatos. Aquí hai un argumento en contra dos proxectos de renda universal que propoñen unha distribución dos ingresos monetarios sen ter en conta as condicións materiais de existencia (Michel Husson, "Droit à l'emploi ou revenu universal?, Pour lle droit à l'emploi, Lles cahiers de l'emancipation, Syllepse, 2011, http://hussonet.free.fr/dempru11.pdf).
Este enfoque programático é o único que pode debuxar unha perspectiva de transformación social, ofrecendo unha resposta coherente e adaptada á nova etapa aberta pola crise. A vontade social-liberal de adaptarse ás regras actuais do xogo é suicida e só pode conducir a novos sacrificios, despois dos de Zapatero e Papandreu. A postura da escalada revolucionaria é estéril, xa que carece de pensamento estratéxico que mostre como investir as relacións de poder e a ideoloxía política que pesan sobre as perspectivas de mobilización social. O camiño é estreito, mais a responsabilidade da esquerda é enorme, fronte á violencia capitalista que a crise desatou.
Nenhum comentário:
Postar um comentário