Todo o que vostede quere saber sobre a orixe da crise, mais que teme nom percebelo

Walden Bello. Artigo tirado de aqui onde apareceu em 5/10/08. Walden Bello é professor de Ciências Políticas e Sociais na Universidade de Manila, em Filipinas. Há uns anos esteve na Galiza, na faculdade de Económicas e Empresariais da USC convidado polo Foro Social Galego (FSGal) e Altermundo e apresentado polo nosso irmao Manoel Santos.

Todos nos facemos estas preguntas sobre a actual crise financeira: xa pasou o peor? Que causou o colapso do centro neurálxico do capitalismo global? Foi a cobiza? Foi o de Wall Street un caso de aguazil aguazilado? Foi falta de regulación? Mais non hai nada máis? Non hai nada sistémico? Que ten a ver a crise de sobreproducción de mediados dos anos 70 cos acontecementos recentes? Que pasou, pois? Como tratou de resolver o capitalismo a crise de sobreproducción? En que consistiu a reestruturación ultraliberal? En que medida a globalización dos 80 e os 90 foi unha resposta á crise dos 70? Por que a globalización non puido superar a crise? Cales foron os problemas da financiarización como vía de saída á crise de sobreproducción dos 70? Por que a financiarización é tan volátil? Como se forman, crecen e estalan as burbullas? Como se formou a presente burbulla inmobiliaria? E como creceu? Como puideron as hipotecas subprime dexenerar nun problema de tales dimensións? E como é posíbel que os titáns de Wall Street se esborrallasen como un castelo de naipes? Que se pasará agora?

Todos, en efecto, facémonos esas preguntas. Pero poucos poden tratar de contestalas coa insólita combinación de elegancia, profundidade, claridade e extremada sinxeleza do economista e politólogo Walden Bello. E moito menos en apenas 4000 palabras.

O derrube de Wall Street non se debe só á cobiza e á falta de regulación estatal dun sector hiperactivo. Procede tamén, e sobre todo, da crise de sobreproducción que veu minando ao capitalismo remundializado desde mediados dos 70. Así ve esta crise de fin de época Walden Belo.

Moitos en Wall Street aínda están a dixerir os acontecementos epocais das últimas semanas:

*Entre 1 e 3 billóns de dólares de activos financeiros evaporados.

*Wall Street, nacionalizado, coa Reserva Federal e o Departamento do Tesouro tomando todas as decisións estratéxicas importantes no sector financeiro, e a todo iso, cun goberno que, tras o rescate de AIG, pasa a dirixir a maior compañía aseguradora do mundo.

* O maior rescate desde a gran depresión, con 700 mil millóns de dólares reunidos á desesperada para salvar ao sistema financeiro global.

As explicacións habituais xa non bastan. Os acontecementos extraordinarios precisan de explicacións extraordinarias. Porém antes?

Xa pasou o peor?

Non, se algo quedou claro cos movementos contraditorios destas semanas en que, á vez que se permitía a quebra de Lehman Brothers, nacionalizábase AIG e fraguábase a toma de control de Merril Lynch polo Bank of America, é que non hai unha estratexia para afrontar a crise; como máximo, respostas tácticas, como bombeiros que se pisan a mangueira, atafegados pola magnitude do incendio.

O rescate de 700 mil millóns de dólares das obrigacións hipotecariamente apoiadas en poder dos bancos non é unha estratexia, senón, basicamente, un esforzo á desesperada para restaurar a confianza no sistema, para previr a erosión da fe nos bancos e noutras institucións financeiras e para evitar unha afluencia masiva de retirada de fondos dos bancos como a que desencadeou a Gran Depresión de 1929.

Que causou o colapso do centro neurálxico do capitalismo global? Foi a cobiza?

A vella e venerada cobiza xogou o seu parte. A iso referíase KlausSchwab, o organizador do Foro Económico Mundial, o jamboree da elite global celebrado anualmente nos Alpes suízos, cando dixo á súa clientela en Davos este ano: "Temos que pagar polos pecados do pasado".

Foi o de Wall Street un caso de aguazil aguazilado?

Desde logo. Os especuladores financeiros rizaron o rizo até confundirse eles mesmos coa creación de contratos financeiros máis e máis complexos, como os derivados, tratando de gañar diñeiro a partir de todo tipo de riscos (incluídos exóticos instrumentos de futuros, como os credits default swaps ou contratos de protección de derivados crediticios, que permitían aos investidores apostar, por exemplo, a que os prestatarios da propia corporación bancaria non serían capaces de devolver a súa débeda! Tal é o comercio multibillonario non-regulado que acabou tombando a AIG.

O 17 de decembro de 2005, cando a International Financing Review (IFR) anunciou os seus premios anuais do ano -un dos programas de premios máis prestixioso do sector-, deixou isto devandito:

"Lehman Brothers non só mantivo a súa presenza global no mercado, senón que dirixiu a penetración no espazo de preferencia... desenvolvendo novos produtos e deseñando transaccións capaces de subvir ás necesidades dos prestatarios... Lehman Brothers é o máis innovador no espazo de preferencia precisamente por facer cousas que non poden verse en ningún outro sitio." É palla facer comentários.

Foi falta de regulación?

Si. Todo o mundo recoñece agora que a capacidade de Wall Street para innovar e excoxitar instrumentos financeiros máis e máis sofisticados ia moito máis alá da capacidade regulatoria do Estado, e non porque o Estado non fose capaz de regular, senón porque a actitude ultraliberal, de laissez-faire, imperante impediu ao Estado deseñar mecanismos efectivos de regulación.

Pero non hai nada máis? Non hai nada sistémico?

Ben, Georges Soros, que o viu vir, di que o que estamos a pasar é a crise do sistema financeiro, a crise do "xigantesco sistema circulatorio" dun "sistema capitalista global... que está a rebentar polas costuras".

Para seguir coa idea do arquiespeculador, ao que estamos a asistir é á intensificación dunha das crises ou contradicións centrais do capitalismo global, cal é a crise de sobreproducción, tamén coñecida como sobreacumulación ou sobrecapacidade.

Trátase da tendencia do capitalismo a construír unha inxente capacidade produtiva que termina por pasar a capacidade de consumo da poboación debido ás desigualdades que limitan o poder de compra popular, o cal remata por erosionar as taxas de beneficio.

No entanto, que ten que ver a crise de sobreproducción cos acontecementos recentes?

Moitísimo. Pero, para entender a conexión, temos que retrotraernos á chamada Época Dourada do capitalismo contemporáneo, ao período comprendido entre 1945 e 1975.

Foi un período de rápido crecemento, tanto nas economías do centro como nas subdesenvolvidas, un crecemento propulsado, en parte, pola masiva reconstrución de Europa e do Leste asiático tras a devastación da II Guerra Mundial, e en parte, pola nova configuración socio-económica institucionalizada baixo o novo estado keynesiano. Un aspecto crave desta última foron os severos controis estatais da actividade de mercado, o uso agresivo de políticas fiscais e monetarias para minimizar a inflación e a recesión, así como un réxime de salarios relativamente altos para estimular e manter a demanda.

Que pasou, pois?

Ben, este período de elevado crecemento terminou a mediados dos 70, cando as economías do centro víronse inmersas na estanflación, é dicir, na coexistencia dun baixo crecemento cunha inflación alta, o que a teoría económica neoclásica supuña imposíbel.

Con todo, a estanflación non era senón o síntoma dunha causa máis profunda, a saber: a reconstrución de Alemaña e do Xapón, así como o rápido crecemento de economías en vías de industrialización, como Brasil, Taiwan e Corea do Sur, engadiu unha enorme capacidade produtiva e incrementou a competición global, mentres que a desigualdade social, dentro de cada país, e entre países, limitou globalmente o incremento do poder adquisitivo e da demanda, resultando así erosionada a taxa de beneficio. A drástica subida do prezo do petróleo no setenta non fixo senón agravar a cousa.

Como tratou de resolver o capitalismo a crise de sobreproducción?

O capital ensaiou tres vías de saída da lameira da sobreproducción: a reestruturación ultraliberal, a globalización e a financiarización.

En que consistiu a reestruturación ultraliberal?

A reestruturación ultraliberal tomou a forma do reaganismo e do thatcherismo no Norte e do axuste estrutural no Sur. O obxectivo era a revigorización da acumulación de capital, o que se conseguiu: 1) removendo as restricións estatais ao crecemento, ao uso e aos fluxos de capital e de riqueza; e 2) redistribuíndo o ingreso das clases pobres e medias aos ricos, de acordo coa teoría de que se motivaría así aos ricos para investir e alimentar o crecemento económico.

O problema desa fórmula era que, ao redistribuír o ingreso en favor dos ricos, estrangulaba o ingreso dos pobres e das clases medias, o que provocaba a restrición da demanda, sen necesariamente inducir aos ricos a investir máis en produción [senón en máis especulación].

De feito, a reestruturación ultraliberal, que se xeneralizou no Norte e no Sur ao longo dos anos oitenta e noventa, tivo uns pobres rexistros en termos de crecemento: o crecemento global media foi dun 1,1% nos 90 e dun 1,4 nos 80, mentres que a media nos 60 e nos 70, cando as políticas intervencionistas eran dominantes, foi, respectivamente, dun 3,5% e dun 2,54%. A reestruturación ultraliberal non puido terminar coa estanflación.

En que medida a globalización foi unha resposta á crise?

A segunda vía de escape global ensaiada polo capital para enfrontarse á estanflación foi a "acumulación extensiva" ou globalización, é dicir, a rápida integración das zonas semicapitalistas, non-capitalistas e precapitalistas á economía global de mercado. Rosa Luxemburgo, a celebrada economista e revolucionaria alemá, decatouse deste mecanismo hai moito tempo, véndoo como un mecanismo necesario para restaurar a taxa de beneficio nas economías metropolitanas. Como? Gañando acceso ao traballo barato; gañando mercados, aínda que limitados, novos; gañando novas fontes de produtos agrícolas e de materia primas baratos; e creando novas áreas para investimento en infraestrutura. A integración prodúcese a través da liberalización do comercio, removendo os obstáculos á mobilidade do capital e abolindo as fronteiras para o investimento exterior.

China, nin que dicir ten, é o caso máis destacado dunha área non-capitalista integrada na economía capitalista global nos últimos 25 anos.

Para contrarrestar os seus declinantes beneficios, un considerábel número de corporacións empresariais situadas entre as primeiras 500 do ranquin da revista Fortune trasladaron unha parte significativa das súas operacións a China, a fin de aproveitar as vantaxes do chamado "prezo chinés" (as vantaxes de custos derivadas dun traballo barato chinés aparentemente inesgotable). A mediados da primeira década do século XXI, entre o 40 e o 50 por cento dos beneficios das corporacións estadounidenses dimanaban das súas operacións e vendas no exterior, e  sinaladamente, en China.

Por que a globalización non puido superar a crise?

O problema con esta vía de saída do estancamento é que exacerba o problema da sobreproducción, porque engade capacidade produtiva [vid. a entrevista a Robert Brenner em Á man esquerda, Compostela: Laiovento; resenhado neste blogue]. A China dos últimos 25 anos veu a engadir un volume tremendo de capacidade manufactureira, o que tivo por efeito deprimir os prezos e os beneficios. Non por casualidade, os beneficios das corporacións estadounidenses deixaron de crecer cara a 1997- De acordo cun índice estatístico, as taxas de beneficios das 500 de Fortune pasou de 7,15 en 1960-69 a 5,30 en 1980-90, a 2,29 en 1990-99 e a 1,32 n 2000-2002.

Dadas as limitadas ganancias obtidas en punto a conter o impacto depresivo da sobreproducción, xa a través da reestruturación ultraliberal, xa coa globalización, a tercera vía de saída resultou vital para manter e elevar a rendibilidade. A tercera vía é a financiarización.

No mundo ideal da teoría económica neoclásica, o sistema financeiro é o mecanismo, mercé ao cal os aforradores, ou quen se achan en posesión de fondos excedentes, xúntanse cos empresarios que teñen necesidade dos seus fondos para investir en produción. No mundo real do capitalismo tardío, co investimento en industria e en agricultura arroxando magros beneficios por causa da sobreproducción, grandes cantidades de fondos excedentes circulan e son investidas e reinvestidas no sector financeiro. É dicir, o sistema financeiro xira sobre si mesmo.

O resultado é que se ensancha o hiato aberto entre unha economía financeira hiperactiva e unha economía real en estancamento. Como ben observa  un executivo financeiro: "houbo unha crecente desconexión entre a economía real e a economía financeira nestes últimos anos. A economía real creceu, mais nada comparábel coa economía financeira... até que estourou".

O que non nos di este observador é que a desconexión entre a economía real e a economía financeira non é accidental:  a economía financeira disparouse precisamente para facer fronte ao estancamento dimanante da sobreproducción da economía real.

Cales foron os problemas da financiarización como vía de saída?

O problema de investir en operacións do sector financeiro é que equivale a espremer valor de valor xa creado. Pode crear beneficios, de acordo, pero non crea novo valor -só a industria, a agricultura, o comercio e os servizos crean valor novo-. Posto que os beneficios non se basean na creación de valor novo ou engadido, as operacións de investimento resultan extremadamente volátiles, e os prezos das accións, as obrigacións e outras formas de investimento poden chegar a diverxir radicalmente do seu valor real: por exemplo, as accións en empresas incipientes de Internet, que se mantiveron por un tempo á alza, sustentadas principalmente por valoracións financeiras en espiral, para logo esborrallarse. Os beneficios dependen, entón, do aproveitamento das vantaxes oferecidas por movementos de prezos que diverxen á alza do valor das mercadorías, para vender oportunamente antes de que a realidade force a "corrección" á baixa para axustarse aos valores reais. A alza radical dos prezos dun activo, moito máis alá dos valores reais, é o que se chama a formación dunha burbulla.

Por que a financiarización é tan volátil?

Coa rendibilidade dependendo de golpes especulativos, non resulta sorprendente que o sector financeiro vaia de burbulla en burbulla, ou dunha teima especulativa a outra.

Posto que está sustentado por unha teima especulativa, o capitalismo inducido financieramente non deixou de bater rexistros en materia de crises financeiras desde que os mercados de capitais foron desregulados e liberalizados nos 80.

Antes do actual desastre de Wall Street, as máis explosivas foron a crise financeira mexicana de 1994-95, a crise financeira asiática de 1997-1998, a crise financeira rusa de 1996, o colapso do mercado de valores de Wall Street de 2001 e o colapso financeiro arxentino de 2002.

O antigo secretario do Tesouro con Bill Clinton, un home de Wall Street -Rober Rubin-, prediciu fai cinco anos que "as crises financeiras futuras serán con case toda seguridade inevitábeis, e poderían chegar a ser até peores."

Como se forman, crecen e estalan as burbullas?
Sirvámonos, a modo de exemplo, da crise financeira asiática de 1997-98.

* Primeiro: balanza de pagos e liberalización financeira impostas polo FMI e o Departamento noteamericano do Tesouro.

* Logo, entrada de fondos estranxeiros en busca de rápida e elevada rendibilidade, o que significa que entraron no Mercado inmobiliario e no Mercado de valores.

* Sobreinversión, o que levou ao esborralle dos prezos no Mercado de valores e no Mercado inmobiliario, o que, á súa vez, conduciu ao pánico e á consiguinte retriada de fondos: en 1997, nunhas poucas semanas 100 mil millóns de dólares abandonaron as economías do leste asiático.

* Resgate dos especuladores estranxeiros por parte do FMI.

* Colapso da economía real: a recesión esténdese por todo o Leste asiático en 1998.

* A pesar da desestabilización a grande escala, todas as tentativas realizadas para impor  regulacións nacionais ou globais do sistema financeiro foron rexeitadas con razóns puramente ideolóxicas.

Volvamos á presente burbulla. Como se formou?

O actual colapso de Wall Street arraiga na burbulla tecnolóxica de fins dos 90, cando o prezo das accións das empresas incipientes no mundo de Internet disparouse, para logo esborrallarse, resultando todo iso na perda de activos por valor de 7 billóns de dólares e na recesión de 2001-2002.

As laxas políticas monetarias da Rerserva Federal baixo Alan Greenspan estimularon a burbulla tecnolóxica, e cando está colapsou dando paso á recesión, Greenspan, tratando de previr unha recesión duradeira, rebaixou en xuño de 2003 os tipos de interese a un nivel sen precedentes en 45 anos (ao 1%), manténdoo nese nivel durante máis dun ano. Con iso o que conseguiu foi estimular a formación doutra burbulla: a burbulla inmobiliaria.

En data tan temperá como 2002, economistas como Dean Baker, do Center for Economic Policy Research, alertaron sobre a formación dunha burbulla inmobiliaria. Con todo, en data tan tardía como 2005 o entón presidente do Consello Económico de asesores da Presidencia da nación e actual presidente da Reserva Federal, Bern Bernanke, atribuía o incremento dos prezos da vivenda en EEUU a "uns fundamentos económicos rexos", e non á actividade especulativa. A quen pode sorprender que o estalido da crise subprime no verán de 2007 pillase a este homiño coa garda totalmente baixa?

E como creceu?

Ouzámolo de boca dun dos propios xogadores clave nos mercados, de George Soros: "As institucións hipotecarias animaron aos hipotecados a refinanciar as súas hipotecas aproveitando a revalorización experimentada namentres polas súas casas. Rebaixaron os seus criterios de préstamo e introduciron novos produtos, como hipotecas a interese variábel, hipotecas que 'só servían intereses' e 'ofertas promocionais' con tipos de interese para escachar coa risa. Todo iso animou a especular coa vivenda. Os prezos das casas comezaron a subir a un ritmo de dous díxitos. Iso serviu para retroalimentar a especulación, e a alza dos prezos inmobiliarios conseguiu que os propietarios de casas se sentisen ricos; o resultado foi o boom consumista que sostivo á economía estes últimos anos".

Observando as cousas máis de preto, vese que a crise hipotecaria non resultou dunha oferta superior á demanda real. A "demanda" estaba, por moito, fabricada pola teima especulativa de promotores e financeiros empeñados en conseguir grandes beneficios a partir do seu acceso ao diñeiro foráneo que alagou aos EEUU da última década. Inxentes volumes hipotecarios foron agresivamente ofrecidos e vendidos a millóns de persoas que, normalmente, non se o poderían permitir ofrecéndolles uns tipos de interese ridiculamente baixos, ulteriormente axustábeis para sacar máis diñeiro dos propietarios de casas.

Pero como puideron as hipotecas subprime dexenerar nun problema de tales dimensións?

Porque os activos pasaron entón a ser "segurizados": quen xeraran as hipotecas, procederon a amálgamalas con outros activos en complexos produtos derivados chamados "obrigacións de débeda colateralizada" (CDO, polas súas siglas en inglés), o cal resultou relativamente fácil dado que traballaban con diversos tipos de intermediarios que, sabedores do risco, desfacíanse deses títulos de valores o máis rapidamente posíbel, pasándoos a outros bancos e investidores institucionais. Esas institucións, á súa vez, desfacíanse do produto, pasándoo a outros bancos e a institucións financeiras foráneas.

Cando aumentaron os tipos de interese dos préstamos subprime, das hipotecas variábeis e doutros préstamos inmobiliarios, o xogo tocou ao seu fin. Hai preto de 6 millóns de hipotecas subprime, o  40% das cales entrarán en falta de pagamento nos próximos dous anos, segundo estimacións de Soros.

Aos que hai que engadir outros 5 millóns de falta de pagamentos nos próximos 7 anos, derivados dos tipos hipotecarios variábeis e doutros "préstamos flexíbeis". Mais os títulos, cuxo valor se conta por billóns de dólares, xa se infiltraron como un virus no sistema financeiro global. O xigantesco sistema circulatorio do capitalismo global foi fatalmente infectado.

Pero como puideron os titáns de Wall Street esborrallarse como un castelo de naipes?

O que ocorreu con Lehman Brothers, Merrill Lynch, Fannie Mae, Freddie Mac e Bear Stearns foi, simplemente, que as perdas representadas por eses títulos tóxicos pasaban por moito os seus reservas, o que conduciu á súa caída. E máis caerán, probabelmente, cando os seus libros de contabilidade, nos que agora eses títulos figuran no Haber, se corrixan para reflectir o actual valor deses activos.

E moitos outros lles seguirán, a medida que vaian quedando expostas outras operacións especulativas, como as centradas nos cartóns de crédito e nas diferentes variedades de seguros contra riscos. AIG caeu por causa da súa xigantesca exposición na área non-regulada dos contratos de protección crediticia derivada (credit default swaps), uns derivados financeiros que permitían aos investidores apostar diñeiro á posibilidade de que as empresas non puidesen devolver os préstamos.[os CDS som os que estám afundindo os estados da Eurolándia; nota do blogger].

Tales apostas sobre falta de pagamentos crediticia representan agora un mercado de 45 billóns de dólares, un mercado, como devandito, que carece de toda regulación. A ciclópea dimensión dos activos que poderían quedar danados no caso de que AIG colapsase foi o que moveu a Washington a cambiar de idea e intervir para rescatalo, logo de deixar caer a Lehman Brothers.

Que se  pasará agora?

Pode dicirse sen avilantez que haberá máis bancarrotas e máis nacionalizacións e intervencións públicas, desempeñando as institucións e os bancos estranxeiros un papel auxiliar do goberno dos EEUU. Que o colapso de Wall Street irá a máis e prolongará a recesión norteamericana. E que a recesión en EEUU comunicarase a Asia e ao resto do mundo, que sufrirá tamén unha recesión, se non algo peor. A razón disto último é que o principal mercado exterior de China son os EEUU e que China, á súa vez, importa materias primas e bens intermedios dos que se serve para as súas exportacións aos EEUU- de Xapón, Corea e o Sueste asiático. A globalización tornou imposíbel  o "desacoplamento". Os EEUU, China e o Leste asiático andan agora como tres prisioneiros atados a unha mesma cadea.

E en suma?

O esborralle de Wall Street non só se debe á cobiza e á falta de regulación estatal dun sector hiperactivo. O colapso de Wall Street afunde as súas raíces na crise de sobreproducción que foi a praga do capitalismo global desde mediados dos 70.

A financiarización do investimento foi unha das vías de escape para saír do estancamento, sendo as outras dúas a reestruturación ultraliberal e a globalización. Resultando de pouco alivio a reestruturación ultraliberal e a globalización, a financiarización pareceu atractiva como mecanismo de restauración da rendibilidade. Pero o que agora quedou demostrado é que a financiarización é unha senda perigosa que leva á formación de burbullas especulativas, capaces de ofrecer unha efémera prosperidade a uns cantos, pero que terminan no colapso empresarial e na recesión da economía real.

As cuestións chave son estas: Como profunda e duradeira será esta recesión? Necesitará a economía dos EUA xerar outra burbulla especulativa para saír desta recesión? E se tal é o caso, onde se formará a seguinte burbulla? Algúns din que a próxima xurdirá no complexo militar-industrial ou no "capitalismo do desastre" sobre o que escribe Naomi Klein. Pero iso é fariña doutra muiñada.