14 de abril, aniversario da II República española

Desde a Revolta Irmandiña queremos sumarnos ás conmemoracións que este 14 de abril se farán da II respública española, un réxime democrático e plural en que se conquistaron numerosos avanzos esmagados logo polo fascismo. Aínda que non se viron recoñecidas as aspiracións de Galiza, dos soberanistas e nacionalistas galegos, maiormente integrados no Partido Galeguista, nin que dicir ten que a historia deste país e a súa conciencia nacional e de clase tería probabelmente sido ben outra se aquel réxime non tivera o desgrazado desenlace de tres anos de guerra e corenta de represión fascista.

Para esta conmemoración recollemos un textiño que recolle unha mostra quizais do mellor do pensamento da esquerda e da emancipación nacional daquela época. Refirímonos ao POUM, de que xa temos falado neste blogue e a un dos seus dirixentes: Andreu Nin. Así, traducimos para o galego o prólogo que a Fundación Andreu Nin (editorial Fontana, 1979) fixo do libro deste A cuestión nacional no Estado español, que foca a cuestión da emancipación das nación sen estado desde un punto de vista Ibérico. Precisamente na loita contra o fascismo escribíronse algunhas das páxinas máis gloriosas da dignidade colectiva de todos os pobos da Península e tamén do mundo a trabés das Brigadas Internacionais.

Nós decláramonos, como non republicanos, e herdeiros da tradición republicana e socialista do XIX.  Pola clase traballadora galega! Pola república galega!

O presente volume recolle a maior parte dos artigos de divulgación publicados por Nin co obxectivo de dar a coñecer as principais posicións teóricas do marxismo sobre a cuestión das nacionalidades oprimidas e os movementos de emancipación nacional, e a súa adecuación no Estado español. Neste sentido, a importancia do compendio estriba no feito de que vén completar a obra teórica que publicou en 1935 co título de Els moviments d'emancipació nacional (1) .

 Até pouco tempo antes do seu asasinato, en pleno vórtice da represión stalinista contra o POUM, tras as xornadas de maio de 1937, Nin estivera traballando en dúas obras que xamais puideron ver a luz pública: unha biografía sobre o que fora íntimo correlixionario e amigo entrañábel nos seus anos de militancia na CNT, Salvador Seguín, "O Noi do Sucre", asasinado os pistoleiros do sindicalismo libre o 10 de marzo de 1923; e Twilyecto, que acariñaba desde a súa chegada a España en setembro de 1930, sobre a cuestión das nacionalidades oprimidas na Península Ibérica. As tarefas políticas que tivo que desempeñar durante a República e a revolución españolas, e a súa súbita desaparición, impedíronlle culminar uns traballos que, sen dúbida, hoxe serían dun valor inapreciábel para o movemento obreiro e para a loita das nacionalidades ibéricas cara á súa emancipación.

 A calidade dos materiais que recolleu, a agudeza crítica do seu método de análise, a inquebrantábel fe de Nin na revolución e nas masas obreiras e campesiñas que debían protagonizala, quedan reflectidos, a pesar de todo, nos artigos que publicamos. As súas posicións sobre a cuestión nacional no estado español durante a República son xa coñecidas: a súa tese central defende a imperiosa necesidade de que a clase obreira asuma, como única clase revolucionaria, as reivindicacións nacionalitarias e encamiñe ás nacionalidades oprimidas cara á súa liberación, xa que só a clase obreira podía acometer unha tarefa que fora traizoada pola grande burguesía e que estaba a ser traizoada tamén pola pequena burguesía radical, a medida que os antagonismos de clase se ían agudizando. A revolución democrática, en cuxo marco debía encadrarse a autodeterminación das nacionalidades, só podería ser realizada polo proletariado, quen, tras a súa conquista do poder, iniciaría tamén amplas transformacións de carácter socialista. Así, a revolución democrática, no momento histórico en que quedou exposta a súa realización a partir da crise de 1930, ía intimamente relacionada, sen etapas nin rupturas de ningunha clase, á revolución socialista.

 A maioría de artigos que publicou Nin, todos eles anteriores ao comezo da revolución de xullo de 1936, tentan a plasmación táctica desta formulación estratéxica. Partindo das fontes teóricas do marxismo clásico, de Marx, Engels e Lenin; da natureza da nación moderna, como produto directo do capitalismo; das particularidades da formación do Estado español  -onde a formación do estado precedeu ao desenvolvemento capitalista-; e do carácter das clases sociais durante o imperialismo, Nin vai debullando, un por un, os problemas con que se enfrontaron as nacionalidades, do Estado español durante o desenvolvemento republicano, até a revolución de outubro de 1934.

 Só en dous casos a metodoloxía das análises de Nin non se axusta a esta formulación nin ao momento histórico republicano: trátase dos dous artigos que publicou en 1914 en "A Xustiza Social" de Reus, durante os seus anos de militancia na Federación Catalá do PSOE. A súa inclusión no presente volume non é meramente testemuñal, senón que posúe unha importancia histórica e política de primeira orde: por primeira vez na historia do socialismo español, un socialista catalán expuña a necesidade de incorporar a loita das nacionalidades oprimidas no marco da loita polo socialismo. E expúñao a través dunha argumentación que aínda que era aínda débil desde o punto de vista teórico, en troca era irrefutábel desde a perspectiva dunha análise da realidade e das circunstancias históricas en que se achaba Europa en vésperas do inicio da primeira Grande guerra mundial.

 A súa primeira contribución armou un considerábel balbordo entre os socialistas e iniciou un debate no que Fabra i Ribas se distinguíu como opositor e adversario das posicións de Nin. As tallantes afirmacións de Nin de que "os caracteres do socialismo non son, nin poden ser, pura e exclusivamente económicos", de que "o problema social non é unha simple cuestión de estómago" e de que o "problema económico" aínda que constitúe a alma do socialismo "non deixa de representar máis que un aspecto - está claro que o máis importante- da cuestión social" representaron, sen dúbida, dardos ferintes contra o dogmatizado e ortodoxo corpo doctrinario dun partido socialista que era impotente para facer avanzar as formulacións teóricas do socialismo español. Como diría moitos anos máis tarde Juan Andrade, "o que en España pasou por socialismo era unha mestura de obrerismo reformista a secas e de democratismo pequeñoburgués", características que se concretaron no feito de que a "divulgación dos traballos de Lafargue realizada polos vellos socialistas era no fondo só a necesidade de dar unha verniz teórico á súa política" (2) . Non é estraño, pois, que cando Nin tentou expor a cuestión nacional, unha cuestión que se apartaba dos esquemas teóricos dos socialistas históricos como Fabra i Ribas, se achase perante un camiño bloquedado.

 Aínda que anunciou a necesidade de profundar no estudo dos nacionalismos, non volveu facelo. En agosto de 1915, en plena conflagración mundial, Nin foi entrevistado por unha publicación catalá, A Revista, sobre a posición de Catalunya ante a guerra, e neste interviu non dubidou en afirmar que o problema das pequenas nacionalidades entraba de cheo na pugna da guerra mundial, e que "se, como parece, son resoltos os preitos dalgúns pobos que loitan pola súa liberación, o exemplo pode producir unha reacción favorábel ao noso movemento por parte de quen aínda o contemplan con indiferenza, e pode servir así mesmo de estímulo aos militantes para emprender unha intensa tarefa de nacionalización, de reconstrución espiritual, indispensábel para o triunfo da causa de Catalunya". Tras defender a neutralidade activa de Catalunya fronte á guerra, unha neutralidade que promovese e propulsase "solucións dos problemas económicos que a conflagración expuxo, galvanizando o corpo social español e abrindo unha vía ampla de discusión serena e desapasionada das inquietudes que a guerra suxeriu nas conciencias", concluía o interviu afirmando "que a constitución actual dos estados nunha continua e permanente ameaza ao dereito das nacións pequenas e que a unión de todos os pobos europeos baixo a forma federativa é a única garantía de paz duradeira" (3) .

 Aínda que Nin non volveu ocuparse da cuestión nacional sendo militante do PSOE - e foino até 1919-, as súas intervencións serviron para que se iniciase unha interesante polémica que se desenvolveu no seo do socialismo español durante os anos 1915 e 1916 e na que interviñeron entre outros os socialistas cataláns Martí i Julià e Recasens; e, se non hai máis remedio, serviron tamén para que no PSOE empezase a exporse a necesidade de asumir as reivindicacións das nacionalidades, aínda que quizabes fose só por unha cuestión de táctica política. O acordo do seu XI Congreso, celebrado en novembro de 1918, ao aprobar a necesidade dunha futura "confederación republicana das nacionalidades ibéricas" e o seu activo apoio á campaña en favor da autonomía catalá que se realizou en Catalunya durante os meses de decembro de 1918 e xaneiro de 1919, son dúas claras consecuencias dun debate que iniciara Nin a principios de 1914.

 Os seguintes artigos de Nin sobre a cuestión nacional producíronse xa durante a II República española, co eixo metodolóxico-político que xa mencionamos, e tras asimilar plenamente o marxismo tanto a nivel teórico como práctico, despois de vivir nove anos na Unión Soviética. En todos eles, Nin non se limita a expor cuestións de principio, senón que aborda os problemas concretos con que se atoparon as nacionalidades oprimidas durante a II República (3): a resolución que se deu á autonomía catalá, as continuas transaccións realizadas pola pequena burguesía nacionalista, as tensións que se orixinaron entre o goberno central e a Generalitat, e a alternativa socialista, que defendía como única forma para solucionar a opresión nacional. Non é por casualidade que o último artigo o publicara en setembro de 1934, poucos días antes de que estalase a revolución de outubro en Asturias e de que Companys proclamase o Estat Catalá no marco da República Federal española.

 Que a cuestión das nacionalidades non é allea á dinámica da loita de clases, senón que a loita pola emancipación nacional é un aspecto da devandita loita, quedou plenamente demostrado durante os anos da II República española. Cando Nin expón, como fin estratéxico, a formación dunha Unión de Repúblicas Socialistas de Iberia, enmarca un proceso que só poden protagonizar unhas clases sociais determinadas. Cando en xullo de 1936 o proletariado industrial e os campesiños cataláns derrotaron aos militares insurrectos contra a República e iniciaron un proceso de transformacións revolucionarias, non só se aproveitaron do marco autonómico para profundar as ditas transformacións, senón que ensancharon enormemente a autonomía catalá até o extremo de romper as limitacións impostas polo Estatuto de 1932. A creación de novos organismos institucionais como o Consell de Economia ou o Consell de l'Escola Nova Unificada, e a nova lexislación que xurdiu en todos os dominios da vida pública catalá, son inconcibíbeis sen unha autonomía moi próxima xa a unha plena autodeterminación, e só se puideron levar a cabo cando a clase obreira pasou a ocupar - aínda que só fora coyunturalmente-  unha posición hexemónica na sociedade catalá. É, sen dúbida, desde esta perspectiva, como Nin aborda a resolución definitiva da emancipación das nacionalidades.

 Como complemento aos artigos de Nin engadimos as teses sobre as nacionalidades das dúas organizacións políticas ás que pertenceu Nin durante a República: a Esquerda Comunista de España (ICE) e o Partido Obreiro de Unificación Marxista (POUM); e, ademais, a da Federación Comunista Catalano-Balear (Bloque Obreiro e Campesiño) dirixida por Maurín. As resolucións de ÍCEA e do BOC  -as dúas organizacións que en setembro de 1935 se unificaron para formar o POUM- presentan dúas conclusións bastante diferentes sobre a cuestión nacional, aínda que partan de análises parecidas. ÍCEA, adoptando en gran medida as posicións teóricas que expón Nin, condiciona a cuestión das nacionalidades aos intereses específicos da clase obreira e esta perspectiva faralle desentenderse e rexeitar os movementos nacionalistas de Euskadi ("burgués, reaccionario e clerical") e de Galiza ("culturalista"), mentres dará o seu incondicional apoio ao movemento nacional catalán. Para o FCC-B-BOC, que acepta o principio de que as reivindicacións nacionais só poden ser resoltas polo proletariado no marco revolución democrática, a loita contra o estado centralista unha defensa do separatismo como factor de descomposición do estado español.

 Ambas as resolucións foron adoptadas a principios de 1932, nun momento en que aínda non se aprobou polas Cortes o Estatuto catalán, cando o desenvolvemento dos antagonismos de clase non alcanzara a conflitividade que lle caracterizaría desde o verán de 1932 e cando as cuestións nacionais de Euskadi e Galiza aínda non se expuñan coa urxencia de Catalunya. Iso axuda a explicar que ambas as organizacións modificasen progresivamente algunhas das súas tallantes conclusións, e que cando ambas se expuxeron a unificación, despois da revolución de outubro de 1934, desapareceron as diverxencias esenciais sobre unha cuestión cuxa clarificación impuña a propia dinámica da realidade.

Notas

 (1) Publicada en Barcelona polas Edicions Proa, 1935. A segunda edición catalá en París, Edicions Catalanes de París, 1970. A primeira versión en castelán foi publicada en Barcelona, por Ed. Fontamara, 1977.
 (2) "Juan Andrade: La crisis del partido español como consecuencia de la crisis de la I. C"., Comunismo, n.° 2, 15 de xuño de 1931, p. 24-25.
 (3) La Revista (Barcelona), n.° 4, 10 de agosto de 1915. Os parágrafos transcritos son traducidos do catalán.