Dúas razóns polas que o Estado español se verá forzado a saír do euro

Michael Pettis. Artigo tirado de SinPermiso (aquí) e traducido por Revolta Irmandiña.  Michael Pettis é un analista económico de reputación internacional, columnista habitual na revista Economonitor.

Non adoito escribir sobre perspectivas europeas no medio dunha moi mala serie no mercado, porque nese caso non hai moito que dicir que non fose dito xa. Considero máis útil esperar a eses períodos recorrentes en que se recuperan os mercados e aumenta o optimismo. Aínda así, dada a conxunción de incerteza política en Pequín, as baixas cifras do crecemento chinés e a nova deterioración das circunstancias en Europa, dedicarei a maior parte deste número a enxergar os possíbeis cenarios a que se enfrontarán estados como España.

Desde hai varios anos veño dicindo que España sairá do euro e reestruturará a súa débeda externa. Debería dicir que falo de España porque é o estado en que nacín, me criei e, por iso, é o que mellor coñezo. Con todo, cando digo España, en realidade quero dicir todos os países da periferia europea que, como España, non son competitivos, ten altos niveis de débeda e aos que, durante as últimas décadas, obrigóuselles a descender a uns niveis de aforro perigosamente baixos. Cando estalou a crise, España tiña unha posición fiscal máis forte e unhas entidades financeiras cuxos balances estaban máis saneados que os de moitos dos seus iguais, de modo que calquera argumento que se aplique España é, con máis razón, aplicábel a estes. Por outra banda, engadirei que, ao meu xuízo, Franza marca a liña divisoria entre os países que serán forzados á desvalorización e a reestruturación e os que non. Na miña opinión, Franza podería tomar calquera camiño e poderémonos facer unha idea moito máis cabal diso durante o primeiro ano da presidencia de Hollande.

Hai dúas razóns polas que estaba e estou case seguro de que o Estado español non poderá permanecer no euro (ou, o que é o mesmo, de que, en lugar de España, Alemaña sairá do euro). A primeira ten que ver coa lóxica da posición da balanza de pagos española e a segunda, coa dinámica interna do proceso da crise financeira.

No tocante á primeira, empezarei anotando que, por mor das laxas políticas monetarias da última década, guiadas principalmente polas necesidades alemás, o Reino de España perdeu toda competitividade nos mercados globais e, con iso, tivo déficits correntes durante preto de toda a última década. Noutras palabras, o seu problema fundamental foi o proceso polo cal as súas taxas de aforro esborralláronse, a súa estrutura de custos aumentou, os seus niveis de débeda disparáronse e unha grande parte do seu investimento dirixiuse a proxectos -a maioría, bens inmóbeis- que non eran economicamente viábeis. Como expuxen a miúdo en anteriores números deste boletín, creo que todos eses problemas están relacionados e son as consecuencias automáticas do mesmo paquete de políticas distorsionadas aplicadas en España e Alemaña. Até que recupere o equilibrio entre aforros e consumo e converta o seu déficit corrente actual en superávit, que é o que implicaría reverter esas distorsiones, debería estar moi claro que España seguirá en conflito co crecemento e vendo aumentar os seus niveis de débeda de modo insustentábel. Porén o mecanismo da balanza de pagos impón unhas restricións ao proceso de axuste ben claras. Nese sentido, só existen, en verdade, tres vías polas que España pode recuperar suficiente competitividade para incrementar os seus aforros e reverter os seus números actuais:

1. Alemaña e o resto de países centrais poden dar pasos cara á reversión das políticas que conduciron á crise europea. Poden rebaixar claramente os impostos sobre consumo e ingreso a fin de reducir o aforro interno e incrementar o consumo interno. Iso levaría a reverter o superávit comercial alemán e a unha maior inflación en Alemaña, combinación que permitiría a España equilibrar o seu déficit comercial e recuperar competitividade vía menor inflación relativa que a de Alemaña e a un euro máis débil.

2. España pode impor a austeridade e tolerar máis paro durante moitos máis anos, á vez que os salarios empúxanse lentamente á baixa e os aumentos de prezos aguántanse traballando como escravos. Tamén pode adoptar medidas para reducir os custos mediante a facilitación da iniciativa empresarial, rebaixando impostos ás empresas e mellorando as infraestruturas, mais isto último alivia de modo insuficiente, salvo a moi longo prazo, especialmente dadas as dificultades que terá que afrontar para financiar as infraestruturas e baixar impostos.

3. España pode saír do euro e devaluar. Iso deixaríalle un problema coa débeda titulada en euros, cuxo valor sobre o PIB se dispararía nunha moeda débil. Nese caso, España estaría obrigada, con case total seguridade, a suspender o pago da débeda e reestruturala.

Quero destacar que estas son, en termos prácticos, as únicas tres vías polas que o Reino España pode recuperar competitividade. Existen outras que, en teoría, tamén poderían funcionar, mais son demasiado improbábeis como para ser tomadas en consideración. Unha podería supor que o mundo non europeo -o máis importante, Estados Unidos, China e Xapón- dese pasos para estimular as súas economías internas o suficiente como para aumentar o consumo e que o conxunto contraese amplos e crecentes déficits comerciais. Eses déficits, cuxa contraparte sería un moi amplo superávit comercial europeo, resgatarían posteriormente ao conxunto da eurozona mediante a xeración dunhas taxas de crecemento do PIB que excedesen as de refinanciamento da débeda. Con todo, creo que a maioría dos meus lectores convirán en que iso é altamente improbábel. O resto do mundo tamén está batallando polo crecemento e non terá présa por contraer grandes déficits comerciais. Outra posibilidade é que vexamos un inopinado e drástico movemento cara á plena unificación fiscal en Europa, pola cal a soberanía, para todos os efectos prácticos, se transfíra totalmente a Bruxelas (ou Berlín). Pero tampouco é probábel que ocorra iso, xa que o aumento do nacionalismo ao longo de Europa sempre fixo aínda menos probábel esa improbábel posibilidade. De modo que podemos quedarnos con ese tres vías para permitir a España recuperar unha estrutura de custos que a faga máis competitiva e amortizar a súa débeda e crecer. Quen queira que descarte dous do tres vías enumeradas máis arriba debería supor automaticamente que España seguirá a terceira. De modo que cal será?

Economía de Zanco Panco

A primeira vía é que Alemaña reverta o seu superávit e empezo a ter un déficit grande. Esta é, con diferenza, a mellor vía, pero creo que é farto improbábel. Berlín non deu sinal algunha de estar disposto a facer o necesario para contraer grandes déficits e, así a todo, mesmo fala da necesidade de maior austeridade. En parte, iso é porque Alemaña ten un problema potencialmente enorme de débeda no seu balance xeral. Por mor das políticas de contención do consumo aplicadas durante a década anterior á crise, a taxa de aforro interno de Alemaña aumentou a un nivel que xamais tivera antes e tivo que exportar o capital excedente. De modo nada sorprendente, dada a dinámica monetaria europea, este capital foi amplamente exportado ao resto de Europa para financiar o déficit corrente da periferia correspondente aos superávits alemáns, tan necesitados de crecemento. Iso non se realizou mediante a acumulación de reservas de euros, cousa que non podería facerse de ningún modo, senón máis ben mediante a acumulación de préstamos cara á periferia europea mediante o sistema financeiro. Como resultado de todos eses préstamos, Alemaña está xustamente aterrorizada de que unha onda de quebras en Europa faga que o seu propio sistema financeiro necesita un rescate do Estado para que non se esborralle, de modo que non quere rebaixas fiscais e redución do aforro porque cre (erroneamente) que a austeridade fará máis fácil protexer a súa solvencia. Porén as políticas anticonsumo están a conducir a un problema da débeda do mesmo xeito que políticas semellantes dos EUA a finais da década de 1920 xeraron unha crise da débeda estadounidense durante a década seguinte. Á luz diso, penso que esta iluminadora cita do entón candidato á presidencia Franklin Delano Roosevelt pode ser apropiada:

Unha perplexa e algo escéptica Alicia expuxo ao líder republicano algunhas preguntas simples:

"Seica a impresión e venda de máis accións e bonos, a construción de nova maquinaria e o aumento da eficiencia non producirán máis bens dos que podemos comprar?

"Non!", gritou Zanco Panco, "canto máis produzamos, máis poderemos comprar".

"E se xeramos excedente?"

"Poderémosllo vender aos estranxeiros."

"Como nolo pagarán?"

"Prestándolles máis diñeiro."

"Xa vexo", dixo a pequena Alicia, "comprarán o noso excedente co noso diñeiro. Devolveránnolo vendéndonos os seus bens."

"Non, en absoluto", dixo Zanco Panco. "Levantaremos un alto muro chamado arancel."

"E", preguntou finalmente Alicia, "como cancelarán eses créditos?"

"Iso é fácil", dixo Zanco Panco. "Ouviches falar algunha vez dunha moratoria?"

E así, amigos, chegamos ao corazón da fórmula máxica de 1928.

A comprensión de Zanco Panco da balanza de pagos non é máis naïve que a de moitos deseñadores políticos europeos e supoño que Alemaña seguirá o precedente histórico estabelecido polos EUA e tantos outros países que confunden superávit comercial con rectitud moral. Rexeitando dar pasos que parezan socavar superficialmente a súa solvencia, Berlín só asegura que a moratoria da débeda derrube, probabelmente, a súa solvencia de todos os xeitos. E folga dicir que, sen un serio investimento da posición da conta corrente alemá, a restrición da balanza de pagos impide absolutamente os pagos netos da periferia europea. Este xogo durará mentres os países centrais sigan financiando á periferia, mais, cando deixen de facelo, é case seguro que os países periféricos crebarán ou reestruturarán a súa débeda.

Para dar un breve rodeo antes de volver discutir as tres vías que pode tomar España, creo que Berlín está a apostar a que se pode prolongar a crise o suficiente, finxindo que o problema é de liquidez e non de solvencia, poderá recapitalizar aos bancos alemáns (e doutros países europeos) até o momento en que estean dispostos a recoñecer o obvio e asumir as perdas. Esa foi, ao cabo, a estratexia dos EUA durante a crise dos países en vías de desenvolvemento do oitenta, cando esperaron até 1989, sete ou oito anos despois do comezo da crise, para ordenar a primeira condonación formal da débeda (os bonos Brady mexicanos). Durante ese tempo, unha elevada curva de rendemento deseñada pola Reserva Federal permitiu aos bancos estadounidenses obter beneficios suficientes para recapitalizarse até que puideron, finalmente, recoñecer o que facía longo tempo que era evidente. Con todo, hai polo menos dúas razóns polas que esta estratexia non funcionará cos bancos europeos. A primeira é que o buraco no balance dos bancos europeos deixa pequeno ao dos bancos estadounidenses durante a crise dos países en vías de desenvolvemento. Resolver o problema levaría moito máis de sete ou oito anos. A segunda é que pospor a resolución da crise da débeda é extremadamente doloroso para os países debedores, que teñen que sufrir todo o axuste que deben realizar xuntos os países debedores e os acredores. Iso reduce a marxe de manobra de Europa, xa que o sistema político europeo é menos apto para resolver ese doloroso proceso que o sistema latinoamericano dos anos oitenta. E é que, ao cabo, nas democracias que funcionan ben, resúltalles máis difícil aos banqueiros e as elites o descargar o custo do axuste sobre as clases media e traballadora.

Pode España axustarse por si propia?

Tamén por esa razón España non pode seguir a segunda do tres vías arriba descritas. Esa vía esixe que España sufra todo o axuste económico, que, en realidade, debería soportar xunto con Alemaña. Con todo, os votantes españois non permitirán (con toda xustiza) que Madrid obrigue a soportar aos seus cidadáns tamaño sufrimento económico en nome dun idealizado "comportamento responsábel" (é dicir, permanecendo no euro), que é erróneo e extremadamente doloroso. O axuste esixirá obrigar a baixar salarios e prezos substancialmente até que España poida investir o maior diferencial de prezos relativo que sofre respecto de Alemaña. Imaxinar como fará iso non é moi difícil, xa que dispomos dunha miríada de precedentes históricos con que ilustralo. Simplificando moito, teñen que ocorrer dúas cousas para forzar un relativo descenso de prezos. A primeira é que o paro siga moi alto durante varios anos, de modo que os salarios baixen ou suban por baixo da inflación e que haxa un aumento relativo da produtividade. Iso é bastante sinxelo. A segunda son algunhas vías para lidar co aumento real da carga da débeda interna. Por que? Porque hai dous modos de forzar a baixada de prezos relativos e ambos implican un aumento real da carga de débeda. A primeira é que unha inflación elevada en Alemaña pode superar unha inflación baixa en España e a segunda é que España deflacte. En ambos os casos o custo real da débeda aumentaría considerabelmente; no primeiro, porque unha inflación alta en Alemaña faría subir os tipos de xuro do euro, de modo que, para España, o custo de refinanciarse superaría a súa taxa de crecemento interno, e, no segundo, porque a deflación aumentaría automaticamente a carga real da débeda.

Que faremos coa crecente carga de débeda? O típico é confiscar a riqueza das pequenas e medianas empresas ou os aforros das clases medias. Normalmente, facemos ambas as cousas. De modo que, para o Estado español, necesitamos taxas elevadas de paro durante varios anos e socavar as clases medias. Toda política que esixa unha enorme e inxusta carga sobre traballadores e clases medias é improbábel que sexa recompensada nas urnas. Nese contexto, non debería sorprender a tremenda impopularidade do presidente recentemente electo, Mariano Rajoy. Escribín o ano pasado, xusto despois das eleccións, que pasaría isto, aínda que pensei que pasarían un ou dous anos até que a poboación se volvese contra el e lle resultase imposíbel gobernar. Porén os españois, desde os líderes empresariais até os traballadores, están furiosos co goberno de Rajoy e a súa ira seguirá até que ou ben os dous principais partidos expulsen aos seus dirixentes que piden que España se comporte de modo "responsábel" ou ben sexan os propios partidos os que sexan substituídos por outros de carácter extremista. Puxen entre aspas a palabra responsábel non porque me opoña ao comportamento responsábel, senón máis ben á pretensión de que apertar os orzamentos e impor austeridade no nome da permanencia no euro preséntese como algo "responsábel". Con todo, non hai nada máis responsábel que as políticas aplicadas en Franza na década de 1920 para revaluar o franco até o nivel anterior á guerra, o que tamén era vendido á poboación francesa como algo "responsable". En ambos os casos (e en moitos outros inxenuos intentos de protexer desesperadamente moedas sobrevaloradas apontoadas por unha débeda eternamente crecente), os deseñadores políticos non entenderon que as súas políticas estaban condenadas ao fracaso, ao estar baseadas nunha mal análise das causas da crise subxacente. O responsábel é recoñecer que o euro é indefendíbel e que a negativa alemá a compartir a carga do axuste despois de levarse a maior parte dos beneficios dunha posición monetaria mal dirixida e imposta ao resto de Europa significa que España será obrigada a asumir unha participación no custo moito maior. No entanto, á marxe de se todo o mundo está ou non de acordo con esta análise do que é realmente un comportamento "responsábel", creo que a maioría da xente convirá en que é improbábel que os votantes españois acepten altas taxas de paro durante varios anos e o asalto aos aforros das clases medias sen rebelarse, xusta ou erroneamente, nas urnas. Sinxelamente, España non pode aceptar toda a carga do axuste. Iso significa que non pode seguirse a primeira do tres vías enumeradas máis arriba. Se estou no certo, sinais automaticamente cara á terceira. España (e, por extensión, moitos outros países) terá que deixar o euro. Será moi doloroso e caótico para eles saír do euro, mais, canto antes o fagan, menos doloroso lles resultará.

A espiral da morte

Dixen ao principio que hai dúas razóns polas que estou seguro de que España sairá do euro, a primeira das cales ten que ver coa lóxica da posición da súa balanza de pagos e a segunda, coa dinámica interna que dirixe o proceso da crise financeira. No tocante á segunda, creo que o Reino de España sairá do euro porque me parece que o país xa iniciou a espiral descendente que se retroalimenta e leva á crise e non hai ninguén suficientemente forte como para revertela. Como funciona o proceso? Prodúcese o que é bastante sinxelo e sucede durante todas as crises financeiras soberanas que vimos na historia moderna. Cando xorde un nivel de dúbida suficiente acerca da credibilidade do país, todos os grandes investidores dese país empezan a modificar o seu comportamento de modos que exacerban o problema de credibilidade. Folga dicir que, na medida en que a credibilidade se erosiona, o comportamento deses investidores se exacerba aínda máis. Nese caso, vén a bancarrota, tal e como se dixo que di Hemingway, ao principio lentamente e, despois, de súpeto, xa que o país avanza cara ao colapso na súa capacidade de débeda, ao principio lentamente e, despois, rapidamente. A chave para entender o proceso está en ver que os investidores se comportarán, por razóns perfectamente racionais, de modos que os políticos e moralistas censurarán como de todo punto irracionais. Con todo, máis que responder as chamadas a deter o seu comportamento irracional, os investidores seguirán creando peores condicións co seu comportamento, na medida en que responden a incentivos deformados creados pola erosión da credibilidade do país. Actuar doutro xeito exporíalles a un desastre case seguro.

Para resumir cal será o probábel comportamento automático e autodestructivo dos investidores vale a pena identificar a algúns dos maiores investidores e suxerir como adoitan reaccionar ante o aumento do risco de quebra soberana: 

1. Acredores privados. Como a credibilidade española se deteriora, os acredores privados pedirán maiores rendementos polos seus préstamos a España, mesmo se mudan a forma do seu préstamo para reducir o seu propio risco, por exemplo mediante o acortamento das datas de vencemento. Iso ten un duplo impacto no empeoramento das condicións. O primeiro é que maiores tipos de xuro significa que a débeda aumenta máis rapidamente do que o faría noutras condicións. O segundo é que vencimientos máis breves e outras modificacións na estrutura do préstamo implica maior fraxilidade no balance xeral e aumento da probabilidade de risco de quebra.
2. Prestamistas oficiais. Como se viron obrigados a proporcionar liquidez, os acredores oficiais adoitan pedir e recibir maiores xuros. Iso, é superfluo dicilo, incrementa o risco para outros prestamistas e acredores, agravando así a fraxilidade do balance xeral e incrementando a reticencia do sector privado a conceder préstamos.
3. Depositantes. Como é probábel que o Estado español saia do euro e os depósitos bancarios serán conxelados e retitulados nunha moeda máis débil antes de que se anuncie a saída do euro, os depositantes responderán, racionalmente, sacando o seu diñeiro do sistema bancario. Ao facer iso, os bancos veranse obrigados a contratar préstamos para incrementar a liquidez do seu balance e reducir o risco. Todo iso será unha rémora para o crecemento económico.
4. Traballadores. O paro crecente e as perspectivas dunha repartición inxusta da carga do axuste provoca que os sindicatos sexan cada vez máis reivindicativos e recorran máis a miúdo a accións fortes, que, polo aumento da incerteza e dos custos para as empresas, obrigarán a estas a reducir a produción e o emprego.
5. Pequenas e medianas empresas. Un dos sectores máis susceptíbel de ser castigado nunha crise de débeda é o da pequena e mediana empresa. Os propietarios de pequenas e medianas empresas saben que durante unha crise son susceptíbeis de sufrir unha expropiación da súa riqueza a través de impostos, controis de prezos e salarios e outras formas de expropiación indirecta. Tentan anticiparse mediante a desinversión, a redución de gastos e a fuga de capitais.
6. Líderes políticos. Como os horizontes temporais acúrtanse e a política radicalízase gradualmente, os deseñadores políticos modifican o seu comportamento de modos que reducen aínda máis a credibilidade do país, aumentan a incerteza empresarial e os antagonismos nacionais.

É importante decatarse do carácter da case totalidade da mecánica da deterioración crediticia unha vez que o país caeu neste tipo de espiral. A deterioración da solvencia obriga aos investidores ao axuste. Ese axuste provoca o incremento da débeda e/ou a retardación do crecemento, o que erosiona aínda máis a solvencia. Noutras palabras, a combinación desas e outras accións dos investidores non pode axudar, senón que reduce o crecemento do PIB, incrementa a débeda e a fraxilidade do balance xeral. Todo iso socava aínda máis a credibilidade, reforzando así o comportamento subóptimo dos investidores. Todas as exhortacións dos políticos, a Igrexa, os intelectuais, banqueiros, etc. -e haberán moitas- a que os investidores deixen de lado o seu propio interese e actúen conforme aos mellores intereses nacionais serán inútiles. Retardar este comportamento non basta. Debe reverterse. Pero como se pode reverter? Ninguén é o suficientemente críbel como para garantir a solvencia de todos os países afectados e, sen unha garantía críbel, a espiral descendente sucederá, máis ou menos rapidamente, até converterse en claramente imparábel.

Basta con relacionar...

Está bastante claro que todo isto xa está a pasar en España, como tamén o está que en moi poucos meses, cando o goberno anuncie o último paquete de datos económicos e de débeda, esas cifras serán peores do esperado e moito peores do inicialmente prognosticado, o que, paradoxalmente, é exactamente o que deberiamos esperar nestas circunstancias. Velaquí un artigo do Financial Times do 12 de maio que expón o mal que están as cousas:

"Case un de cada catro españois está en paro, segundo os datos publicados o venres, cando os problemas económicos e financeiros do país provocaron que un ministro falase de «crise de enormes dimensións». Os datos do Instituto Nacional de Estatística apuntan que 367.000 persoas perderon o seu emprego durante o tres primeiros meses do ano. Iso significa que 5,6 millóns de españois ou o 24,4% da forza de traballo están en paro, cifra próxima á marca de 1994. Os datos, que seguen á baixada da cualificación da débeda soberana, obrigaron ao ministro de Asuntos Exteriores, José Manuel García Margallo, a declarar que «eran terríbeis para todos e para o goberno». Comparou á Unión Europea co Titanic, dicindo que os pasaxeiros só se salvarán se traballan de consuno para atopar unha solución". 

É interesante que García Margallo considerase a posibilidade de que os "pasaxeiros" non estean a ser rescatados. Normalmente, ao principio dunha crise de débeda soberana perdemos un tempo desgraciadamente longo en que os deseñadores políticos insisten en que o mercado está a reaccionar de modo esaxerado ás malas noticias e que o problema -un problema de curto prazo, forzado en grande parte pola falta de liquidez- pódese resolver con paciencia e traballo duro. Non se debate sobre planos de emerxencia, porque a emerxencia considérase inimaxinábel. Con todo, nun determinado momento, faise posíbel, polo menos para que os deseñadores políticos admitan formalmente que poden verse obrigados a iso. Unha vez que sucede iso, o debate faise moitos máis intelixente e a resolución da crise acelérase. Non teño nin idea de se chegamos a esa fase no Reino de España, mais, nese sentido, o mes pasado atopei un artigo de Ambrose Evans-Pritchard no Telegraph moi inquietante á vez que reconfortante. Dicía o seguinte: 

"Xa non son infrecuentes os artigos en que se pide a retirada de España da unión monetaria -ou polo menos examínase a idea-. Aparecen diariamente. [...] O que chama a atención é a resposta a ditos artigos. Dáme a impresión de que no último mes un amplo bloque a opinión española informada chegou á conclusión de que a unión monetaria é disfuncional e cada vez máis destrutiva para España. Moitos comentaristas parecen extraordinariamente ben informados e utilizan termos como trampa da débeda, desvalorización interna e custos laborais unitarios relativos. Moitos sinalan co dedo directamente a Alemaña, afirmando correctamente que Berlín parece pensar que se pode encerrar a perpetuidad nun superávit corrente co Clube Med. Dito claro: algo así como un arranxo é matematicamente imposíbel nunha unión monetaria, salvo que Alemaña estea disposta a contrarrestar o superávit con movementos de diñeiro para sempre, xa mediante transferencias fiscais, xa mediante préstamos ou investimentos. Eses movementos cortáronse. A opinión pública está dividida, claro. Os partidarios do euro seguen sendo maioría. Porén crebouse o asfixiante conformismo dos últimos anos".

Fai tan só seis meses, en Madrid ninguén debatía en boa compañía a posibilidade de que España saíse do euro e reestruturase a súa débeda. Esa posibilidade era impensábel e, como moitas cousas impensábeis, non podía tomarse en consideración. Iso facía farto improbábel que ninguén, salvo os partidos radicais de esquerda ou dereita, fóra capaz de controlar o debate e, claro, era probábel que iso conducise a unha solución máis desordenada. Porén agora iso seica cambia. Se os deseñadores políticos, asesores, imprensa e intelectuais públicos responsábeis actualmente están a discutir e debatendo realmente o futuro do euro, estou case seguro de que un debate real e aberto sobre as posibilidades españolas decantará rapidamente o consenso cara á saída do euro. E por iso o artigo é reconfortante. Os precedentes históricos indican que os deseñadores políticos adoitan pospor a decisión para evitar as restricións monetarias tanto tempo como poden e que, no proceso, levantan barreiras en nome do mantemento da credibilidade. Esas barreiras actúan mediante o incremento do custo dunha política de reversión e o seu obxectivo é mellorar a credibilidade a ollos dos investidores mediante o incremento do custo da "mala conduta" dos deseñadores políticos. México fixo iso, por exemplo, en 1994 cando, a fin de convencer a uns investidores cada vez máis escépticos de que o banco central non devaluaría o peso respecto ao dólar, o ministro de Finanzas cambiou os seus préstamos internos de bonos titulados en pesos a bonos titulados en dólares, o que, obviamente, aumentaría o custo do servizo da débeda dunha desvalorización. Desafortunadamente, cando a política ten que facer marcha atrás dalgún modo, como ocorreu en México en 1994, o custo acaba sendo moito maior, así como leva moito máis tempo a recuperación económica. Neste sentido, canto antes prepárese España para saír do euro, menos doloroso lle resultará facelo. Non obstante, folga dicir que non será indoloro. Se un analista predicir que España sairá pronto do euro, case sempre hai quen que lle replica con grande seriedade que iso non é posíbel porque o proceso sería demasiado doloroso. En 1993-1994 dicíasenos que México non podería devaluar e, en 2000 e 2001, tampouco era posíbel que Arxentina rompese a convertibilidade monetaria. Sería demasiado doloroso devaluar. Porén é claro que tanto México como Arxentina devaluaron e, si, foi unha experiencia moi dolorosa, mais fixérono porque a alternativa era peor. E do mesmo xeito que é certo que o Reino de España non pode saír do euro sen sufrir un proceso moi doloroso, a cuestión é que ninguén di que deba escoller voluntaria e irracionalmente soportar dor. O Estado español sairá do euro porque a alternativa é peor.