Os mercados financeiros desamalloados - Unha análise do capitalismo moderno

Oskar Lafontaine. Artigo tirado de El blog del viejo topo (aquí) e traducido para o galego por nós. O artigo orixinal "Entfesselte Finanzmärkte - Analyse des modernen Kapitalismus" foi publicado en 25 de setembro de 2013 no site de Oskar Lafontaine (aquí), um dos fundadores de Die Linke (A Esquerda) e antigo ministro com a SPD. Este texto corresponde a uma palestra de Oskar Lafontaine, o passado 25 de setembro, perante un congreso de inversores do Banco DAB en Munique. A tradución para o castelán é de Tucholskyfan Gabi para El blog de el viejo topo e desde aí traducímolo ao galego os que traballamos neste blogue À revolta entre a mocidade cotexando coa versión alemá e engadindo algunhas notas entre corchetes. Boa e pousada lectura irmáns!

Antes de mais quixera darlles as grazas por terme convidado, se ben non oculto a miña sorpresa de que se me convidara a este congreso de inversión do banco DAB en Munique. E pódome imaxinar as serias reservas que se atoparían os que propuxeron convidar a un político de esquerdas para que se pronuncie sobre este tema. Mais tamén pode que existen argumentos capaces de xustificar este convite, vexamos.

Cando en 1990, sendo candidato da SPD para a chancelaría, advertía dos perigos que supuña a unión monetaria panalemana ao cambio de 1:1, por traer consigo de golpe a perda de millóns de postos de traballo e unha transferencia, desde o oeste ao leste, duns 30 mil millóns de DM, tan só me vin apoiado por unha minoría de profesionais.

 Cando advertía en 1998 do perigo que supuña a introdución do euro sen contar cun goberno económico europeo e, sobre todo, sen unha política salarial coordenada, fun pouco escoitado. Predicía entón que a zona euro, sen estas dúas medidas complementarias, volvería desintegrarse. 

Cando en 1998, sendo Ministro federal de Fazenda [Bundesfinanzminister], reclamaba que se regularan os mercados financeiros internacionais e se puxera fin á especulación monetaria, propondo unhas zonas de tipos de cambio límites e o control dos fluxos de capital, ríanse de min. Hoxe, quince anos máis tarde, até o FMI tivo que recoñecer que estes controis son ou serían man de santo. Para que os mercados financeiros volvan ao rego, o seu control será imprescindíbel.

Entenderán que o tema de "Os mercados desamalloados. Unha análise do capitalismo moderno" [Entfesselte Finanzmärkte - Analyse des modernen Kapitalismus], incítame a exporlles unhas ideas básicas.

Que é o capitalismo? Para min é unha orde económica que se caracteriza por unha alta produtividade e unha distribución desigual. As grandes fortunas ou patrimonios acumúlanse a conta de que uns traballen ás ordes doutros. O diñeiro que deste modo se vai creando tende a aumentarse procurando novas oportunidades de inversión; e multiplícase, busca outros novos modos de inversión, e de non chegar a esbanxarse sobre a marcha, séguese multiplicando infinitamente.

Con independencia de como o poidamos valorar, esa orde económica require unha orde monetaria estábel. Iso xa o sabía Lenin, cando dixo que "para destruír a sociedade civil hai que devastar o seu sistema monetario".

Entender que devastar o sistema monetario conduce á destrución dunha orde social dada, non é nada novo. Cando no século XIV, os emperadores da dinastia Ming introduciron o papel moeda en China, xa temían que o seu sistema monetario fose devastado por falsificadores; polo que os billetes chineses advertían:

Quen falsificase billetes ou os puxese en circulación, será decapitado.

Quen denunciase ou detuvese a un falsificador, será recompensado con 250 taeles de prata e co patrimonio total do delincuente.

Ao ler isto por vez primeira, pasáronme ideas raras pola cabeza, tendo en conta os moitos falsificadores que hai nos mercados financeiros desamalloados. Imaxínense que cada novo produto financeiro levase inscrito: "Quen desenvolvese produtos financeiros non fiábeis, será encarcelado. Quen denunciase ou detivese a un deses falsificadores, será recompensado co total patrimonio do delincuente".

Concordemos ou non con semellante visión, o que nos fai falta é unha ITV financeira, cuxa competencia sería comprobar os produtos financeiros novos e perseguir as prácticas criminais e que,ao igual que durante a dinastía Ming, debería ser un ente estatal e público. Quen, por exemplo, encomenda esa calificación a unha axencia privada, non ve que a cualificación de produtos financeiros ficaría vencellada a determinados intereses privados. Lémbrolles os valores hipotecarios dos EUA e as favorábeis cualificacións que recibiron por parte das axencias de rating. Esa cualificación falsa axudou a que a crise se agudizara. E a persecución dos delincuentes nun mundo de mercados sen freo - cavilemos un intre nos evasores fiscais - resulta tanto máis difícil cantos máis millóns estean en xogo.

Nunha sociedade civil, o principio que reclama "unha xustiza equitativa, a igualdade para todos" non debería cuestionarse póndoo en perigo. Porén no mundo financeiro, a práctica será máis ben esta: Aos peixes pequenos perségueselles, os grandes saen impunes. Se ben logrouse capturar e procesar algúns, a moitos outros seguimos xubilándoos mediante "paracaídas dourados".

Porén volvamos á tese de Lenin. A devastación do sistema monetario destrúe a orde social. E iso é precisamente o que fan os mercados financeiros desamalloados:

• Conducen a que a sociedade civil perda os seus valores.
• Agudizan a distribución inxusta por desigual.
• Socavan a democracia parlamentaria.
• Ás novas xeracións fúrtaselles o seu futuro, e a moitos outros europeos a súa liberdade.
• Reducen a produtividade económica.

Se pretendemos que o capitalismo funcione, entón, como ben sabían os representantes ordoliberais da Escola de Friburgo, debe valer o principio que reclama: Quien obtén o beneficio, tamén debe asumir a perda [wer den Nutzen hat, muss auch den Schaden tragen]. 

Como nunca antes na historia económica, os mercados financeiros e os seus beneficiados veñen desvirtuando esta máxima, porque quen hoxe obtén o beneficio NON asume ningunha perda. O cal confirmouse drasticamente na chamada crise do euro. Cítolles a Harald Hau e Hans Werner Sinn a partir dun artigo publicado no FAZ [Frankfurter Allgemeine] de xaneiro deste ano:

“O feito de que se protexan e se salven os acreedores bancarios repercutirá de modo moi dramático na redistribución patrimonial. Resulta típico que as accións bancarias e as débedas bancarias estean en mans dos cinco por cen máis rico dos fogares… Non facerlles participar nas perdas vén equivalendo a un enorme imposto NEGATIVO sobre os seus patrimonios. A súa riqueza é avalada con cargo aos contribuíntes, pensionistas e perceptores de prestacións sociais”. 

Desta inxusta distribución que vén a agravar dramaticamente os efectos das prácticas dos mercados financeiros desamalloados, tamén é responsábel a política da chanceler Merkel. Na primeira cadea alemá ARD, referíase en varias ocasións ao principio de prestación e contraprestación que determinaba a política europea. Niso, segue sen ver até o día de hoxe, que os que perciben as prestacións son os ricos, e tal e como afirman atinadamente Hau e Sinn, son os contribuíntes, os pensionistas e perceptores de prestacións sociais quen deben cumprir coas contraprestacións. Desta forma os que obteñen o beneficio, deixan de asumir a perda; estamos perante a perda de valores da sociedade burguesa, léase, a sociedade capitalista. O correcto, o xusto sería que esta contraprestación non recaera sobre os máis pobres, senón sobre os máis ricos en forma de imposto millonario a nivel europeo.

 A maioría dos cidadáns non alcanza a percibir que a política máis prominente do lado burgués alemán (Merkel)  fai unha considerábel achega para que os valores da sociedade civil se desintegren máis e máis: os ingresos dunha grande maioría vanse encollendo, ao igual que os seus aforros, mentres que os patrimonios monetarios dos ricos van aumentando solidamente. 

Tampoco se me pode negar a inhabilitación dos parlamentos e gobernos elexidos, outro problema que resulta consustancial da orde económica capitalista. O entón presidente dos Estados Unidos, Theodore Roosevelt, xa advertía en 1906:

“Detrás do goberno aparente aséntase entronizado un goberno invisíbel que non debe lealdade nen recoñece responsabilidade algunha á xente. A primeira tarefa da arte de gobernar é destruír este goberno invisíbel, contaminar esta alianza terríbel entre os negocios corruptos e os políticos corruptos”. 

A Escola de Friburgo, por súa vez, temía que el poder económico fose  concentrarse máis, unha vez rematada a II Grande Guerra. E para facilitar unha sociedade democrática, en que se impuxeran os intereses da maioría dos cidadáns, reclamaba unhas leis capaces de impedir o poder económico. 

Os mercados financeiros desamalloados non só non acabaron co problema da corrupción na política, senón que agudizárona.

Cando a finais dos noventa, sendo Ministro federal de Facenda, lle presentei á Administración norteamericana  propostas como regular os mercados financeiros, contestoume o entón Secretario do Tesouro, Larry Summers:

“Non pensará en serio que a administración estadounidense se vai acercar a eses plans. Ao fin e ao cabo, a campaña electoral de Clinton financiouna Wall Street”. 

  E nesa franca valoración da real estrutura dos poderes sociais nada mudou até o día de hoxe. Uns anos máis tarde, o Süddeutsche Zeitung publicou un comentario titulado "Der gekaufte Präsident" [O Presidente comprado], que defendía que un presidente dos EUA, cuxa campaña electoral fora financiada por Wall Street ou os grandes grupos empresariais, xamais podería decidir libremente, ficando condenado a facer unha política “comprada”.

  Eis a explicación de porque o ex Ministro do Tesouro dos EUA, Hank Paulson, xa vén avisando do perigo de outra crise financeira próxima. Paulson remite aos moitos bancos grandes, con un poder tan enorme, que o seu fracaso sacudiría o sistema financeiro mundial. Os cinco máis grandes, por exemplo, alcanzan hoxe xuntos un volume de balance en Euros de 6,3 billóns, uns 1,9 billóns máis que a mediados de 2007. A Hank Paulson “esquecéuselle” engadir que os bancos de Wall Street tamén reúnen o suficiente poder para ditar o proceder do presidente americano de turno. 

Tamén o mercado dos derivados, considerado un dos principais causantes da crise financeira, inchouse de 586 billóns de US$ a finais do 2007 aos 633 billóns actuais. E sen prestarlles atención ás loábeis declaracións dos seus respectivos xefes de Estado e de Goberno, os apenas regulados bancos informais [operando á sombra] continúan crecendo máis e máis. Cun volume de balance de 67 billóns de US$, alcanzan hoxe case a metade do sector bancario regular. A diferenza dos grandes institutos de crédito, os bancos informais, que operan con fondos altamente especulativos [Hedge Fonds, Private Equity Fonds e fondos de mercado monetario], non se lles exige ningún capital mínimo, nin tampouco deben observar principio de liquidez algún. Diso derívanse enormes riscos, e tal e como nolo documentan as cifras, hai cada vez máis partícipes que se trasladan do mercado financeiro regulado ao desregulado, informal, o da sombra. Na última cimeira do G20 en San Petersburgo, os xefes de goberno que participaron tan só chegaron a acordar un calendario: até 2015 queren averiguar o modo en que cabería controlar a eses bancos informales. Un auténtico avance, non lles parece?

Escribe Hank Paulson:

“Cada crise financeira nace a partir de medidas políticas equivocadas que conducen a excesos económicos. Para impedir que a cidadanía veña a sufrir danos, temos que identificar eses desacertos políticos, frear os seus impactos, antes de que provoquen unha burbulla; debemos meternos con aqueles puntos débiles dos sistemas financeiros que pudesen agravar o problema; e actuar con firmeza durante a crise para encauzala”.

Dan gañas de dicir: “¡Así se roxe, Léon!”

Cando os EUA revocaron a separación entre a banca de depósito e de inversión [refírese Lafontaine á Lei Gramm-Leach-Billey], segundo as palabras do ex presidente federal Köhler, “o monstruo definitivamente ficou ceibo e desamalloado”. Ningún banco, dicía o ex ‘wall streeter’ Paulson, debería chegar a ser tan grande e complexo que non puidese afundirse [too big to fail]. Porén como se podería volver a reinstituír a separación dos sectores de inversión e de depósito para reducir o tamaño excesivo dos institutos – o que personalmente considero de suma urxencia -, se precisamente son eses os bancos que veñen a ditarlle o enfoque á política? Debater este dilema seguiranos ocupando moito no futuro. 

Que a crise non está superada, o FED, o sistema de Reserva Federal de EUA, demóstrao coa súa última decisión: se ben algúns dos políticos norteamericanos, entre els o presidente Obama, déronnos a entender que o máis grave xa fora superado; e que xa se esperaba que o Banco Central ía comezar a reducir as súas medidas de apoio ao Estado e ao sector financeiro, consistente na creación de 85 mil millóns de US$ mensuais, Bernanke declaraba fai unha semana que inda non era pertinente reducir esas accións de apoio. O tipo de referencia próximo ao cero por cento desde 2008, xunto á masiva creación de crédito mediante a compra de títulos do Tesouro, documentan que a economía e o sistema financeiro estadounidenses aínda non saíron da crise.

Por outra banda, as intromisións do sector bancario na política non é un problema único e exclusivo dos EUA. Cando o relativamente pequeno banco IKB se atopaba ao borde da quebra, era ante todos o señor Ackermann quen logrou convencer aos ministros responsábeis, Steinbrück e Klos, de que este banco non debería chegar a quebrar. De modo semellante, procedíase cos bancos HRE e Commerzbank. No caso do HRE, era Otto Graf Lambsdorff entón o único que avogaba por non rescatalo con fondos públicos. Á vista da súa magnitude, eu non atrevera a exixir semellante cousa. Mais, até no caso do IKB fora eu o único membro do concello de administración do KfW [Kreditanstalt für Wiederaufbau (Instituto de crédito para a Reconstrución)] que avogaba por unha solución digna dunha economía de mercado; a saber, abandonar este banco a súa sorte. Segundo informa o xornal Handelsblatt, até o día de hoxe, o Deutsche Bank conta entre os institutos cuxa quebra sería explosiva para o sistema financeiro mundial. As leis nacionais, que en Alemaña existen de modo rudimentario, non chegan a facer os seus efectos sobre identidades internacionais. Non se encontran regulados a nivel internacional, e na Unión Europea, aos cinco anos da quebra de Lehman [Brothers], non se avanzou alén do que se chama un "proxecto de directiva".

Para saír deste círculo vicioso, debemos, tal e como xa o postulara Roosevelt, romper a insá alianza entre unha corrupta economía e unha corrupta política. Levo xa moito tempo propondo as medidas seguintes:

• Deben ficar prohibidas as doazóns da banca, as aseguradoras e grupos empresariais aos partidos políticos. 
• Ao igual que as subvencións destes aos deputados e delegados individuais.
• No tocante á tipicidade do suborno de deputados, a República Federal Alemá encóntrase ao nivel de calquera república bananeira.
• Ningún deputado, mentres dure o seu mandato, debería figurar en nómina de ningunha desas empresas.

O feito de que os mercados financeiros desamalloados, mediante a euro-crise, entren a roubarlles o futuro a cada vez máis mozos, resulta ser un escándalo de primeira magnitude. A taxa de desemprego xuvenil xa atinxe 63% en Grecia, e 56% en España. En Italia, Portugal, Chipre e Eslovaquia, 35%; mentres que en Irlanda e até en Francia é un de cada catro o que que se encontra desempregado.

Ese pésimo inicio da súa vida profesional pode chegar a perseguilos até a súa reforma. Con frecuencia vemos que as mozas e os mozos con boa formación deben procurar a vida en traballos que non lles van nin lles veñen, o cal suponlles un paso atrás e impídelles profesar nas súas respectivas carreiras. Con maior frecuencia deben mudar de traballo, e a satisfacción cos seus postos de traballos adoita rarear. Semellante situación, doadamente, pode dexenerar na clásica carreira de desemprego.

Que o crecente desemprego e a depauperización, perante todo nos estados do sur de Europa, cursa cunha notábel perda de liberdade, case non é tematizado ou debatido. A liberdade é o dereito de cada persoa de dispor, dentro duns límites, da súa vida con total autonomía. O límite encóntrase nese mesmo dereito que ostentan os demais. Quen ao final de mes non sabe se chega a pagar o aluguer ou a súa factura da luz, quen teme non poder alimentar a súa familia, desde logo non goza desa liberdade. Para Pierrer Bourdieu, a liberdade consiste en conseguir dominar e planificar a vida, as circunstancias vitais, o cal xa non se sostén no caso de moitos europeos do sur. Tal e como nos documentan as elevadas taxas de suicidio, cunden o medo e a desesperanza.

No seu famoso libro En débeda, David Graeber elabora de maneira brillante a interrelación entre débeda(s) e liberdade. Fai varios milleiros de anos, ao perder as súas colleitas, os campesiños horticultores axiña caeron vítimas da servidume por débedas; as súas familias ficaron desgarradas e ao pouco as súas terras quedaron a ermo, xa que, endebedados e por medo de ser expropiados, optaron por abandonar as súas explotacións xuntándose con pobos seminómadas. Perante o subseguinte perigo de desintegración social, os reis sumerios e logo os babilónicos, adoitaban conceder cada certo tempo unha amnistía xeral [sen demostrar cientificamente os hebreos crían que, na orixe o "xubileu" respondía tamén a unha condonación de todas as débedas]. Con os seus decretos declaraban nulas e sen efecto as débedas pendentes dos consumidores, devolvendo todas as terras aos seus propietarios orixinais e permitindo que os servidores endebedados volveran coas súas familias. Chama a atención que a palabra sumeria 'ama-gi', a primeira expresión que encontramos escrita do concepto de liberdade, signifique 'retorno á mai'; e iso mesmo foi o que se lles permitiu aos endebedados.

Obsérvese esa fina diferenza: nas sociedades de fai milleiros de anos, aos pobres condonábanselle as débedas contraídas co fin de parar a desintegración da sociedade. Na nosa era dos mercados financeiros desamalloados, condónanse as débedas dos ricos, impóndolles aos pobres que as amorticen. Desta maneira, estou certo que non cabe frear a disolución da sociedade. A política europea de Merkel trae consigo que perdamos a liberdade. A liberdade, con todo, tal e como ela a entende, é a base fundamental da orde civil burguesa.

Para documentar o feito de que o capitalismo merma a produtividade duhna economía, volvo citar os referidos Hau e Sinn:

“As garantías estatais reducen o custe de financiamento dos bancos. O cal non só leva á circunstancia de que o sector bancario se encontre inflado e excesivamente apalancado, senón que se perpetúen as súas inversións de altísimo risco. E é esta mala asignación dos recursos dispoñíbeis  a que impide que a economía europea se recupere e volva medrar a longo prazo.”

Se se destina demasiado diñeiro ao “casino do xogo”, reséntense as inversións necesarias para o desenvolvimento de produtos novos, a mellora do aparato produtivo e o aumento da produtividade. Exemplos encóntranse moitos, e cada un de nós coñéceos. Fai anos, viaxando nun carro dun innovador empresario medio, con éxito e bos ingresos, fun testemuña involuntaria de varias conversacións telefónicas. O que quería o bo home era gañar diñeiro rápido mediante especulacións monetarias. Se ben dirixira a súa empresa até ese momento con moito suceso e bos ingresos, expandíndoa, agora embarcábase en perdas cada vez máis cuantiosas xogándose os seus beneficios en especulacións monetarias. E xa saben, unha vez que se caia na compulsión das apostas - basta que lembremos a ludopatía d' O xogador de Dostoievski ou a obra de Stefan Zweig Vintecatro horas na vida dunha muller - xa non hai marcha atrás.

En 2009 a sorte do empresario farmaceútico e multimillonario Adolf Merckle conmoveu a Alemaña enteira. Este multimillonario suabo, con graves problemas financeiros, tirouse ás vías do tren perto de Ulm. Merckle, segundo a revista Forbes, o quinto empresario máis rico de Alemaña, vírase afectado porque unha das súas empresas, altamente endebedada, sufrira unha drástica perda durante a crise financeira. Amais, perdera especulando con accións de Volkswagen.

Xa nos anos '90 se ridiculizaba aquelas empresas produtoras que en tempos dos mercados financeiros xa desregulados, mutaran en institutos financeiros cunhas naves de produción engadidas. Acórdome moi ben dun comentario irónico meu neste sentido que, obviamente, foi moi mal recibido polo entón xefe de Siemens, von Pierer.

A economía financeira debe estar ao servizo da economía real. Os mercados financeiros, desamalloados tal como se encontran, causáronnos considerábeis danos na economía real que non se poden pasar por alto. Até cando a un ficara frío pola decadencia dos valores da sociedade civil; a crecente desorde ou desequilibrio distributivo; o progresivo desmantelamento do sistema democrático ou a perda de perspectiva de futuro e de liberdade para moitas persoas, deberían ser as reflexións puramente económicas por si soas as que demandaran unha nova arquitectura financeira mundial cun sector bancario estritamente regulado.

 

Ao fin e ao cabo trátase do lazo ou vínculo que debe manter unida a nosa sociedade. Fai anos que escribira o entón presidente da xunta directiva do Deutsche Bank, Rolf E. Breuer, no semanario Die Zeit: "A actual estrutura dos mercados financeiros globais, reflexa o canon de valores da sociedade industrial occidente". Deus non o queira!

Sería moi triste que a irresponsabilidade, desmesura, prevaricación, a fraude e o egoísmo, unha vez liberados polos mercados financeiros, fosen impregnar a nosa sociedade. Pero non esquezamos: as institucións, creadas polo home, acaban por formar, moldear aos seus creadores. No seu romance publicado en 1939 As uvas da ira, John Steinbeck relátanos a sorte duns agricultores que, endebedados, e por orde dos bancos deben abandonar as súas terras. Sobre o papel dos institutos financeiros lemos alí:

“O banco é algo máis que homes. Olla que todos os homes do banco detestan o que o banco fai, mais inda así o banco faino. O banco é algo máis que homes acredita. É o monstro. Os homes creárono, mais non poden controlalo".

Volver regular os mercados financeiros desamalloados e renovar o noso canon de valores para que sexa máis solidario e responsábel, son dúas facianas dunha mesma moeda que debemos carimbar agora, para frear a destrución da sociedade civil en curso.

Que a sociedade civil, tal e como nos é familiar, non será o final da historia, iso xa é fariña doutra muiñada.