O terremoto de Lorca, dúas semanas antes das eleccións municipais e autonómicas no Reino de España, anunciou e simbolizou a perda do "mandato do ceo" do PSOE de Zapatero. Coma se as tendas de campaña levantadas para acoller ás súas vítimas se espallasen poucos días máis tarde á Porta do Sol de Madrid, a Praza de Catalunya de Barcelona e o resto dos lugares públicos onde acamparon os "indignados" do Movemento 15 de Maio, en pé de guerra contra as políticas de axuste neoliberais.
O tsunami electoral
O PSOE sufriu a derrota electoral máis importante da súa historia. Perdeu máis dun millón e medio de votos, pasando do 34,92% de 2007 ao 27,79%: o 21,85% dos seus votantes abandonou ao PSOE. E esa perda de votos non foi un mero castigo abstencionista. Unha parte significativa viraron ao PP (que gañou un 2%, dous millóns de votos), a UPyD (150.000 votos máis que nas xerais de 2008), a EU (que recuperou 206.000 votos en relación coas municipais do 2007, pasando do 5,48% ao 6,31%), así como a outras pequenas candidaturas.
Este tsunami non foi igual en todos lados. A pesar de perder o Tripartito de esquerdas a alcaldía de Barcelona, no conxunto de Cataluña CiU obtivo 419.968 votos menos que nas autonómicas de fai seis meses e o PSC recuperou 151.082. O xiro á dereita tras a derrota do Tripartito na Generalitat consolídase institucionalmente nos concellos máis importantes, pero a esquerda segue sumando case 60.000 votos máis que a dereita. En Madrid, pola contra, o PSM afúndese -a pesar de máis de 15 anos de maioría absoluta do PP- e os 200.000 votos perdidos van alimentar non tanto a EU (que gaña 66.000) como a UPyD: aínda que EU conserva as cidades de Rivas e San Fernando no Corredor do Henares, o "cinto vermello" de concellos socialistas de Madrid Sur deixou de existir.
A nivel autonómico, o PSOE perdeu todos os gobernos en liza, moi especialmente Castela-A Mancha e Asturias, e está aínda por ver se mantén Estremadura grazas a unha EU rexional reticente. Nos municipios, a esquerda perdeu cidades emblemáticas como Sevilla e Barcelona, xunto a decenas de cidades de máis de 100.000 habitantes, que eran parte esencial da estrutura de poder do PSOE.
En Euskadi, a aparición nas urnas da esquerda abertzale, a través de Bildu, permitiulle triplicar o número de concelleiros do PSOE e converterse na segunda forza política (25,45%), lixeiramente por detrás do PNV (27,4%).
A mensaxe das eleccións non puido ser máis claro, e confirma a tendencia das enquisas dos últimos meses, tanto na caída do voto socialista como no esborralle de popularidade de Zapatero: o xiro neoliberal da política económica en plena crise dividiu profundamente á base social da esquerda e fixo trizas a hexemonía do proxecto zapaterista. A dereita do PP aumentou a súa base cunha mobilización permanente contorna á defensa de valores reaccionarios e nacional-católicos, evitando apoiar institucionalmente os plans de axuste, a pesar das esixencias nese sentido da dereita económica, do FMI e do BCE. Pero o medo histórico á dereita e a falta de alternativas reais ao xa defunto zapaterismo seguen agrupando contorna á política do "mal menor" á maioría da base social da esquerda, ese 27,79% que se converte no chan do voto socialista, sen que EU ou o resto das expresións políticas da esquerda -coa excepción de Bildu en Euskadi-, nin o Movemento 15 de Maio a nivel social aparezan aínda como un recambio críbel.
En definitiva, a esquerda xa non é capaz de gobernar regulando o neoliberalismo, pero tampouco ten aínda un proxecto capaz de ir máis aló ou de romper con el, bloqueada na súa división pola resignación aínda maioritaria ao "mal menor". A dereita, pola súa banda, prepárase para gobernar nun ano, disposta a aplicar a fondo as contrarreformas necesarias que consoliden o cambio de ciclo político e social, disposta a facer fronte ás resistencias da esquerda social a base de corrupción, corporativismo e represión.
Para comprender como se produciu este tsunami que fixo trizas a hexemonía zapaterista, pero sobre todo dous do tres fenómenos máis importantes que deixa tras de se -tanto a minoría maioritaria do "mal menor" como a aparición do Movemento 15 de Maio-, convén recorrer ao sistema de "alarma temperá" que foi o debate sobre a sucesión de Zapatero como candidato do PSOE nas eleccións xerais do 2012.
Non se trata, por suposto, das causas profundas -que, como defendemos en Sen Permiso, teñen que ver coa aplicación das políticas neoliberais de xestión da crise- pero si da forma en que tomou corpo a derrota institucional do PSOE de Zapatero e do conxunto da esquerda e que marca agora os parámetros do debate sobre a construción dun proxecto alternativo.
O primeiro sinal dese sistema de "alarma temperá" foi a copa de Nadal de Moncloa, na que Zapatero anunciou á prensa que "xa tomara unha decisión" sobre a súa candidatura en 2012, que só coñecían a súa muller Sonsoles e un dirixente do PSOE. Que no seu momento faríaa pública, pero que a prioridade era a aplicación das reformas neoliberais para evitar a intervención da economía española pola UE. Esta ambigüidade calculada cara aos mercados foi posta en valor polos baróns autonómicos do PSOE, que querían descontar inmediatamente o máis que probábel efecto negativo nos seus resultados electorais do esborralle en popularidade de Zapatero. Amortizar a Zapatero supuña tentar convertelo nun bode expiatorio que se afastase para sempre cargando coa responsabilidade dos efectos sociais da saída neoliberal da crise. Pepe Blanco, vicesecretario xeral do PSOE, anunciou "unha estratexia para o final dunha etapa", e un dirixente socialista resumiuno así ao País: "en anteriores crises moi graves, como a 1995, cando aínda coleaban moitos casos de corrupción, os cidadáns identificábannos a todos co que estaba a pasar e insultábannos a todos. Agora van a un mitin e co único que se meten é con Zapatero" (EP 13-3-2011).
Tratábase dun espellismo, como demostraron as eleccións, cuxo base era a resistencia das autonomías (socialistas ou populares) a aplicar o plan de axuste aos seus propios orzamentos, a pesar das presións do Ministerio de Economía e a reforma das Caixas de Aforro que xestiona a maior parte das súas débedas. Unha resistencia que só foi rota no Consello de Política Fiscal do 28 de abril, tras o fracaso da colocación de 500 millóns de euros de débeda publica catalá a un altísimo 5,5% de interese.
O Comité Federal do PSOE aprobou sen debate as listas electorais na segunda semana de febreiro, Bono xogaba de farol a ser o "gran confidente" de Zapatero, e Rubalcaba, tras unha semana hospitalizado, reincorporábase á carreira sucesoria non declarada na que lle esperaba Carmen Chacón. Na xunta de accionistas do BBVA, o seu presidente Francisco González, tras anunciar beneficios de 4.606 millóns de euros, pediu a Zapatero publicamente "saír desta situación lamentábel". A resposta foi suspender ao día seguinte o mítin tradicional de iniciou de campaña da praza de touros de Vista Alegre de Madrid, para limitar ao máximo a participación de Zapatero nas eleccións.
Novos sacrificios: o Plan das 8 Medidas
Zapatero estaba, en calquera caso, enfrascado noutras prioridades. O 11 de abril reuníronse de maneira extraordinaria os xefes de estado e goberno da zona euro ante a situación de quebra técnica de Grecia, Irlanda e Portugal. Por terceira vez, tras a crise de Lehman Brothers (12 de outubro do 2007) e a de Grecia (7 de maio do 2010). No cume decidiuse o "Pacto polo Euro", un novo plan de axuste esixido por Merkel e Sarkozy para manter o rescate de Grecia e Portugal e estendelo a Portugal, que aprobaría formalmente o Consello Europeo do 24 e 25 de marzo. Zapatero desvelou a necesidade de novos "sacrificios e reformas" cun Plan de 8 Medidas para o Reino de España.
Os primeiros pasos déronse coa reforma laboral, a reforma das pensións e, sobre todo, o real decreto para a reestruturación das caixas de aforro, convertido en lei cos votos de Coalición Canaria e CiU. Oito grupos de caixas serían refinanciadas por valor de 15.152 millóns de euros, ademais dos 11.559 postos xa a disposición do FROB. O principal beneficiario debería ser Bankia, o novo banco de Caixa Madrid e Bancaja, con 5.775 millóns de euros, no caso de que non atopase investidores privados. A reforma das caixas supuña nos feitos un plan de axuste ás débedas públicas autonómicas mediante un recorte do crédito a curto prazo.
A rebaixa inmediata a que procedeu Moody´s da débeda soberana española, de Aa1 a Aa2, disparou a prima de risco a 280 puntos durante case tres días e só volveu situarse nos 208 puntos tras a volta de Zapatero do cume do euro. Ante esta situación de acoso, EU convocou unha manifestación contra os plans de axuste en Madrid o 20 de abril, á que acudiron unhas 15.000 persoas. CCOO e UXT, seguindo o chamamento da CES dunha "xornada europea contra o axuste antisocial", concentráronse o 23 de abril ante a sede da delegación da UE en Madrid. Os centos de participantes tiñan sen dúbida moi presente que os salarios retrocederan en relación coa inflación un 2,7% -na zona euro aumentaran un 1,6%- ao mesmo tempo que a produtividade crecera un 2%. O debate sobre a relación entre salarios e produtividade e o fin do seu indexación coa inflación, unha das esixencias de Merkel, simplemente carecía de sentido cando os salarios se contraían desta maneira por efecto dos 4,9 millóns de parados, sen as necesidades dun "mecanismo institucionalizado de axuste salarial permanente".
Á espera do Consello Europeo, Zapatero aproveitou para filtrar de maneira informal que non sería candidato, que o anuncio formal faríao tras o Consello, considerando que a adopción do "Pacto polo Euro" afastaba o perigo dunha intervención da economía española, e que o método de elección do sucesor serían unhas primarías nas que competirían Rubalcaba e Chacón. A súa retirada e a probábel vitoria do PP deberían ter un efecto revulsivo sobre o electorado socialista, mobilizado en defensa do "mal menor" e do novo candidato do PSOE. O 18 de abril, Zapatero interveu no Congreso para solicitar apoio á intervención militar española en Libia, apoiada segundo o Barómetro de Elcano por 6 de cada 10 enquisados. O 22, o Tesouro situou letras a 3 e 6 meses por valor de 2.050 millóns de euros á taxa de interese máis baixa desde febreiro (0.92% e 1,20%, respectivamente) e o Tribunal Supremo ilegalizou ao partido da esquerda abertzale Sortu. O 23, Zapatero respondeu a unha pregunta de ERC no Congreso, declarando redondamente que estaba en contra da dación en pago das vivendas en caso de hipotecas erradas. A pesar diso, Moody´s rebaixou ao día seguinte a cualificación da maioría dos bancos e caixas de aforro españois, con excepción de Santander, BBVA e A Caixa, alegando que o 34% da débeda portuguesa estaba nas súas mans.
O primeiro ministro socialista de Portugal, Sócrates, dimitira un día antes, tras o rexeitamento do seu plan de axuste polo Parlamento portugués, nunha sincronización perfecta -que incluíra o anunciou do BCE de que non aceptaría xa como activos secundarios os bonos da débeda portuguesa, bloqueando o crédito da banca privada- para poder solicitar o rescate da súa economía no Consello Europeo do 24 e 25 de marzo. Pero Zapatero puido acudir para defender o principio: "solidariedade con Portugal, toda; similitude, ningunha". Ademais das contrarreformas no seu haber, anunciou a aplicación "contrarreloxo" da "reforma" da negociación colectiva -que se arrastra desde hai meses polo bloqueo político do sector da patronal máis próximo ao PP-, unha nova lei concursal, medidas para aflorar a economía mergullada, a liberalización dos servizos profesionais e a aplicación estrita do axuste do gasto publico aos gobernos autonómicos.
A portavoz do FMI, Caroline Atkinson, non puido senón encomiar "as rotundas medidas que tomou o Goberno español, que son moi importantes". O propio presidente, Strauss-Khan, puntualizou que "España non necesita ser rescatada". E o 26 de marzo, na segunda reunión coa cúpula empresarial española, Botín fíxose eco das 41 grandes empresas presentes para bendicir o Plan das 8 Medidas, pedir tempo para a súa aplicación e esixir o atraso do debate sucesorio no PSOE, a fin de evitar que o anuncio formal da non presentación da candidatura de Zapatero obrigase ao PP a solicitar o adianto das eleccións xerais.
O camiño adecuado á estratexia do "mal menor"
Chegados a este punto, a estratexia de Zapatero non só coincidía coa da patronal no tocante ás medidas de axuste neoliberal, senón tamén nos ritmos políticos da súa aplicación, que debían permitir a aprobación dos orzamentos do 2012 cos votos de CiU e Coalición Canaria en decembro, evitando unha convocatoria anticipada de eleccións que, aínda que gañase o PP, implicaría a extensión automática dos orzamentos do 2011 sen os novos axustes e medidas. O PP ben podía esperar -como nas caricaturas, tombado fumando un puro-, porque as enquisas mostraban unha clara tendencia ao esborralle do PSOE e unha vantaxe ao seu favor de máis de 13 puntos (Público, 28-3-2011).
O Comité Federal do PSOE do 2 de abril foi o marco para escenificar esta confluencia estratéxica do "mal menor". Tras 15 meses de aplicar a chamada "estratexia de economía sustentábel" neoliberal, Zapatero puido asegurar sen reparos que "estamos no camiño adecuado", pero que había que culminar sen dilación as medidas de axuste. Que comprendía o desgusto da sociedade española, provocado ante todo polo paro, pero que a perspectiva do tempo lle permitiría percibir que o PSOE as adoptou "velando sempre pola cohesión social" como marca de identidade propia. Non existía, por tanto, ningunha alternativa, pero si o perigo dunha aplicación das mesmas medidas por unha dereita extrema nas súas formulacións.
Zapatero anunciou finalmente que non sería candidato. Segundo o CIS, a súa popularidade era de 3,3 de 10, máis baixa que a de Felipe González cos GAL ou a de Aznar tras a guerra de Iraq. "O dedazo simplificaría moito as cousas -pero non o entendería a sociedade española". O Comité Federal, tras as eleccións, convocaría unhas primarias nas que puidesen participar os candidatos que o estimasen, "con pleno respecto á pluralidade de candidaturas" (EP 2-4-2011). A enquisa publicada en El País ao día seguinte situaba a Rubalcaba cun 42% de preferencia, 17% a Chacón e un 16% a Bono. Pero o 55% consideraba a derrota do PSOE inevitábel. Convertido xa en chibo expiatorio, Zapatero reservábase, con todo, o papel de árbitro das primarias como secretario xeral do PSOE até a celebración dun congreso extraordinario tras as eleccións lexislativas de 2012.
Só quedaba convencer ao maior sector posíbel da base social do PSOE da bondade desa estratexia do "mal menor". A súa eficacia no terreo económico non axudaba moito. Aínda que a economía española saíu oficialmente da grande recesión no primeiro trimestre do ano cun anémico crecemento do 0,2%, as cifras de paro rozaban os 5 millóns, con niveis de pobreza superiores aos 2 millóns de persoas. A "recuperación mais lenta en tres décadas" facíase con destrución neta de emprego e caídas de salarios que dobran a media da zona euro. E o "capricho" dos mercados rompía de novo de maneira alcista os tipos de interese na poxa do 18 de abril, pasando do 2,5% ao 3,49% nos bonos a 18 meses, como consecuencia do debate sobre a posíbel reestruturación da débeda grega e o rescate portugués.
A pesar das impoñentes manifestacións en Barcelona contra os recortes da Generalitat de CiU do 14 de abril e do 14 de maio, con máis de 40.000 persoas, o 1º de maio volveu transcorrer sen pena nin gloria, coa presenza dos secretarios confederais de CC OO e UXT en Valencia. Poucos días despois, CC *OO asinaba con Iberdrola o primeiro convenio ligando os salarios á produtividade.
Dous cambios si foron de profundidade. O 7 de maio, despois da grande manifestación de Bilbao, o Tribunal Constitucional revogaba por 6 votos contra 5 a ilegalización por parte do Tribunal Supremo de todas as listas de Bildu, a coalición da esquerda independentista vasca. O PNV ameazara publicamente a Zapatero con romper todas as relacións co PSOE se se mantiña a prohibición, recibindo garantías de que non sería así. E o 15 de maio a situación social comezou a cambiar drasticamente coa primeira concentración dos indignados na Porta do Sol de Madrid, o intento de desaloxo do día 16 e a extensión do movemento a todas as prazas de España a partir do día 17, desafiando a prohibición da Xunta Electoral central.
Zapatero tentou un ultimo xesto antes das eleccións do día 22 cunha longa entrevista na cadea de radio SER, volvendo defender a súa estratexia do "mal menor", agora co exemplo ao seu favor da situación portuguesa: "sen o plan de axuste aprobado hai un ano, España tivese que ser rescatada como Grecia, Irlanda ou Portugal". O tsunami estaba asegurado.
Tras as eleccións, o debate sucesorio no PSOE volveu a substituír ao debate real sobre o fracaso da estratexia do "mal menor". Volveuse a sobrepor a loita interna de poder á propia rearticulación e reconstrución dese poder. A mellor proba dese iluso exercicio de ensimismamento foi o articulo de Felipe González "E agora?", publicado en El País o pasado 26 de maio.
Rubalcaba non foi capaz de abordar unhas primarias en competencia con Carmen Chacón; esixiu unha aclamación unánime, lembrando que é el quen dispón da última carta política barallábel: o fin de ETA. A esixencia de Patxi López dun Congreso Extraordinario, que inevitabelmente suporía a dimisión de Zapatero e a elección nunha mesma persoa do candidato e do secretario xeral do PSOE, implicaba o adianto das eleccións lexislativas. A solución de consenso no Comité federal do PSOE do 28 de maio, previamente cociñada a noite antes polos baróns territoriais tras forzar a renuncia de Carmen Chacón, é a única capaz de asegurar a aplicación da estratexia do "mal menor" até o final, incluída a aprobación dos orzamentos de 2012 e a execución do Plan das 8 Medidas. Rubalcaba será proclamado candidato sen necesidade de primarias, coa concesión ás bases dunha Conferencia política en setembro que, lonxe de reflexionar sobre as razóns do tsunami, servirá para reafirmar co novo candidato a estratexia do "mal menor". Pero a súa credibilidade será cando menos dubidosa para os máis de 50.000 militantes socialistas que perderon os seus cargos públicos (e os correspondentes ingresos).
O M15-M e a refundación da esquerda
Estes días utilizouse moito a cita de Galeano -"o mundo esta dividido entre indignos e indignados"- para expresar a esperanza que espertaba a extensión e a perseveranza do Movemento 15 de Maio no panorama político e social do Reino de España. Xunto á reaparición institucional da esquerda independentista vasca, foi sen dúbida o factor máis positivo dun escenario degradado pola destrución do bloque hexemónico da esquerda consecuente á estratexia do "mal menor" zapaterista. A súa denuncia dos límites impostos por "o mercado" ao actual sistema democrático é a resposta á frustración dunha transición política que non protagonizaron, pero que sofren as novas xeracións. Cun paro perto do 45% nos menores de 25 anos, e soportando o 90% da perda de empregos os menores de 35, a xeración mellor educada da nosa historia está condenada a emigrar para realizar os seus soños: o 75% dos mozos enquisados declárase disposto a iso.
Non é de estrañar que estean indignados e que, utilizando a antinomia de Galeano, mobilícense contra os indignos, esixindo o cambio dun sistema electoral propenso á mera alternancia bipartidista, a erradicación da corrupción, a separación efectiva dos poderes públicos e o control e a rendición de contas dos cargos públicos. Pero este programa de mínimos non deixa de situarse dentro dos propios límites do actual sistema monárquico-parlamentario, a pesar de que as causas inmediatas que levaron á mobilización masiva do 15 de maio deben procurarse perante todo nas vitriólicas consecuencias sociais das políticas neoliberais de axuste.
Neste sentido, tanto a polarización da súa visión social como o alcance das súas reivindicacións e formas de mobilización quizais respondan ao que E. J. Hobsbawm consideraba no seu famoso clásico dos anos 50 os trazos de "primitivismo" dun movemento social incipiente, neste caso do precariado submileurista no mundo do capitalismo serodio da Grande Recesión e da lenta recuperación sen emprego. Separados do movemento obreiro pola falta dos dereitos ligados ao estatuto do traballador con negociación colectiva e da solidariedade natural no interior da empresa, distanciados dos grandes sindicatos de clase -entregados a unha estratexia do "mal menor" da que eles mesmos son as primeiras vítimas-, as súas redes de afinidade e identificación cultural desenvólvense en espazos autónomos moi distintos que, con todo, conflúen "no movemento de todas as clases dos pobres das cidades para lograr cambios económicos ou políticos a través da acción directa, pero sen que o movemento se inspire aínda en ningunha ideoloxía concreta (...) Era un movemento "pre-político" e como tal primitivo no noso sentido do termo" [1].
A importancia da utilización das redes virtuais e das novas tecnoloxías da comunicación na articulación dese espazo común de mobilización, que con tanto coidado estudaron no noso caso Victor F. Sampedro e Jose Manuel Sánchez Duarte [2], non deixa de reforzar ese fenómeno de polarización na súa percepción social. E ao mesmo tempo, contraditoriamente, sitúa aínda a súa superación non nunha alternativa constituínte nova, senón no restabelecemento do funcionamento ideal e utópico da democracia dexenerada da transición e da xestión neoliberal da crise económica. Coma se o Movemento do 15 de Maio fose prisioneiro do discurso progresista da primeira lexislatura de Zapatero, coa súa ampliación radical democrática de dereitos á que non tiveron acceso pola crise económica e a estratexia do "mal menor". En definitiva, o "non nos defraudes" convertido en mobilización pre-política.
Iso non resta un chisco de importancia ao Movemento 15 de Maio, que como ben escribía Antoni Domènech en Sin Permiso a semana pasada, [3] soubo ocupar o centro da actividade política en pleno período electoral sen que exista unha alternativa real á súa crítica. Esa importancia esixe tamén comprender as diferenzas existentes entre a Porta do Sol en Madrid e a Praza de Cataluña en Barcelona, ou con Bilbao ou Valencia, que son o resultado da acumulación de experiencias anteriores na resistencia aos efectos sociais das políticas neoliberais e de como a esquerda social e política soubo con maior ou menor acerto construír complicidades e unidade entre os distintos sectores e movementos sociais a nivel local e autonómico.
Esa complexidade da esquerda social, produto da mesma crise e das respostas políticas á mesma coas súas distintas lecturas da correlación de forzas nos conflitos en curso, tan distintas en Madrid, Andalucía, Cataluña ou Euskadi, faise aínda maior coa crise da hexemonía do proxecto zapaterista. Non só porque xa non é capaz de manter un bloque social e político maioritario, senón porque tampouco é capaz de manter illados ao seis millóns de votantes nin aos afiliados socialistas das dúbidas e o debate provocados polo fracaso da estratexia do "mal menor", cada vez máis perentorios a medida que se acheguen as eleccións lexislativas do 2012. Quen no seo do minguado aparello do PSOE fantaseen aínda, tras o tsunami municipal e autonómico, con que basta substituír a Zapatero por Rubalcaba para reconstruír esa hexemonía esnaquizada pola estratexia do "mal menor", non teñen por diante outro futuro que a melancolía.
Como é suficientemente obvio, a pesar do ocurrente apotegma de Galeano, o mundo non se compón só de indignos e de indignados. Existen tamén os paneaugados, os sumisos, os indiferentes, os medoños e os precavidos, canto menos. O problema é como converter a contraposición moral entre indignos e indignados nunha polarización política capaz de articular un bloque hexemónico alternativo que faga posíbel un programa de mudanzas capaz de superar os límites mesmos da antinomia e arrastrar tras de si todos eses estados de ánimo , todas as situacións sociais intermedias.
Non existe ningún procedemento máxico capaz de resolvelo pola mera interpelación moral ou o emprazamento ideolóxico. Só pode partir dunhas experiencias colectivas concretas -e de aí a inmensa importancia do Movemento 15 de Maio-, capaces de ilustrar e de ensinar que é posíbel resistir ás políticas neoliberais con vitorias, xa sexan pequenas: é a partir desa resistencia táctica que se pode ir construíndo unha alternativa á estratexia do "mal menor", refundando ao conxunto da esquerda nunha mobilización unitaria e sen narcisismos sectarios. Porque do debate aberto xa non pode escapar ningún sector da esquerda: as respostas iranse forxando desde a pluralidade de espazos, suxeitos e experiencias que existen hoxe. Pero non logrará ter éxito sen apuntar a un novo punto de confluencia nunha nova hexemonía alternativa ao neoliberalismo.
NOTAS: [1] E.J. Hobsbawm, Primitive Rebels: Studies in Archaic Forms of Social Movements in the 19th and 20th Centuries, WW Norton and Company, 1965, en especial o seu capitulo X, de recomendada lectura e do que esta extraída a cita (pag.110). [2] Victor F. Sampedro e Jose Manuel Sánchez Duarte, "A Rede era a Praza", http://www.rebelion.org/noticia.php?ide=129324, na que aparece a ampla bibliografía dos autores. [3] "Mellor ao revés: cal é a alternativa real ao Movemento do 15 de maio?", http://www.sinpermiso.info/textos/index.php?ide=4183
Nenhum comentário:
Postar um comentário