Relendo a Gramsci (II) A persoa, a sociedade civil e a sociedade política

Raúl Asegurado Pérez no Blog dun irmandiño
* Podes ler a primeira parte aquí.

Cando comecei a estudar textos para a elaboración do marco teórico da miña tese de doutoramento sobre a participación da sociedade civil na toma de decisións públicas descubrín escritos dunha autora bastante descoñecida para a socioloxía galega (se é que iso existe), a catedrática alemá Sabine Kebir, da que hai moi poucas traducións feitas alén do inglés e italiano; de forma sinxela pódese atopar un artigo que é a versión preliminar do capítulo III do seu libro Antonio Gramscis Zivilgesell schaft no que aborda a xénese e o contido conceptual da sociedade civil para Gramsci, adicando máis da metade do texto a aclarar a definición de Hegel e á evolución que este concepto tivo no pensamento de Marx para así dar unhas pequenas pinceladas das consideracións de Gramsci. Comento isto porque é unha fonte de coñecemento moi lúcida para comprender o que os próprios textos de Gramsci emanan.

Con todo, tentarei soio citar a S. Kebir para aproximarnos á concepción gramsciana da sociedade civil e ás diferenciacións que ten coa tradición hegeliana e as matizacións coa marxiana; así pois, cito: “O termo sociedade civil é un sinónimo do amplo concepto cultural de Gramsci. Mais, é posíbel estabelecer unha conexión co Marx dos primeiros tempos e con Hegel, en canto a que tamén no caso de Gramsci trátase da percepción de funcións de organismos que el cataloga de privados e polo tanto hai que diferenciar expresamente das funcións do Estado. Mais, ollo!, aquí precisamente hai que facer de novo unha diferenciación esencial con respeito a Hegel, cuxa concepción do privado parte da propiedade privada, mentres que en Marx –e Gramsci- trátase da participación de todos individualmente na organización da sociedade civil (..) o individuo é precisamente o suxeito activo da súa concepción de sociedade civil.”

É así, que Gramsci bebendo dos escritos de A. Labriola sitúa á sociedade civil: “entre a base económica e o Estado coa súa lexislación e o seu aparato coercitivo” distanciándose un pouco da complexidade do concepto apresentado por Marx a partir d´A Ideoloxía alemá, a sociedade civil de Gramsci amosa unha redución de significado; a sociedade civil inclúe soamente determinadas superestruturas (sindicatos, partidos, escolas, movementos, pero tamén á prensa, a literatura, etc…). Disto emana a importancia da persoa para Gramsci para a súa consideración de sociedade civil.

Persoa. A persoa para Gramsci é o suxeito activo, aquela que asume en primeira persoa do singular o proceso de autorrealización plena e construción colectiva da sociedade. A cultura é crítica e autocrítica e necesaria para a evolución da persoa, para que esta non sexa espontánea nin “natural”. “Coñecerse a si mesmos quere dicer ser o que se é, quere dicer sen donos de si, distinguirse, saír fora do caso, ser elemento de orde, pero da orde própria e da própria disciplina a un ideal”. Por tanto ser persoa é un proceso de contrución e á vez é un fin en si mesmo, pois é o único que é suxeito, un proceso que se percorre na interlocución co ideal que un se propón e as condicións materiais da existencia. “A cultura é organización, disciplina do eu interior, apoderamento da personalidade própria, conquista de superior consciencia pola cal chégase a comprender o valor histórico que un ten, a súa función na vida, os seus dereitos e os seus deberes. (…) O ser humano é sobre todo espíritu, ou sexa, creación histórica”. 

Creación que non sometemento nin resultado positivista. É a persoa o centro no cal pilota o seu pensamento, crítico contra o individualismo mais consciente de que de nada vale para a construción do socialismo a castración e o sometemento das potencialidades dos suxeitos diluíndoos na masa, no adoutrinamento.

Sociedade civil e sociedade política. Esta sería a resposta conceptual gramsciana para o debate que se está a dar agora nas ciencias sociais e no activismo da esquerda para referirse aos suxeitos que conscientes da situación sociopolítica-económica deciden facer política en movementos sociais e non en organizacións partidarias. A sociedade civil está formada por superestruturas, non inclúe á estrutura, senón que se atopa nunha determinada relación con ela. O Estado sería o que ten a capacidade lexislativa e os métodos máis evidentes de coerción e por tanto de papel hexemónico, mais non é o único, senón toda superestrutura que aspira á construción da hexemonía é sociedade civil, e se nesa pretensión vai asociada a idea de facerse responsábel da capacidade lexislativa, esta entón sería a sociedade política.

Deixarei para outro momento a esclarecemento do que é para Gramsci hexemonía, mais só apuntarei que non hai unha soa, senón que é unha conquista continua, a máis evidente é a do papel do Estado mais tamén existe a de diversas pretensións discursivas disonantes con esta. Dentro da sociedade civil podemos dicer que hai múltiples movementos sociais que loitan pola hexemonía na súa dialéctica coa estrutura, e aí evidencian as súas diferenzas no seu ideal. 

Cada vez máis na Galiza –tamén no Estado español (menos en Euskadi) e na meirande parte do contexto europeu-, o distanciamento da sociedade civil coa sociedade política evidencia a diferente construción de hexemonía que se dá, na medida en que na esquerda os discursos semellaban paralelos, na práctica levounos a ser cada vez máis diverxentes pois a sociedade política foi atrapada (ou deixouse atrapar) polo papel político hexemónico no capitalismo, namentres a sociedade civil logrou escapar. A resintonización dunha coa outra, máis concretamente, da sociedade política de esquerdas coa sociedade civil é tarefa ineludíbel para a reconquista da hexemonía.